स्वतःचे घर असावे असे बहुतेकांचे स्वप्न असते. पण हे घर आग, नैसर्गिक आपत्ती, पडझड यापासून सुरक्षित राहावे व जर कोणत्याही प्रकारची घराला हानी पोहोचली तर झालेल्या आर्थिक नुकसानीची काही प्रमाणात भरपाई व्हावी म्हणून घराचा विमा उतरविणे हा एकच पर्याय उपलब्ध आहे. घराला हानी पोहोचेलच कशावरून? घराला हानी पोहोचण्याचे प्रमाण कितीसे आहे? उगाच घराचा विमा उतरवून ‘प्रीमियम’ची रक्कम कशासाठी भरायची असा विचार चुकीचाही ठरू शकतो. कारण संकटे काही सांगून येत नाहीत. कर्ज काढून स्वतःचा पैसा घालून विकत घेतलेले घर किंवा बांधलेले घर याच्या संरक्षणाला, सुरक्षिततेला महत्व द्यायलाच हवे.
घराच्या विम्यात घराबरोबर घरातील वस्तूंनाही संरक्षण मिळू शकते. याशिवाय कोणालाही जर घरांच्या वस्तूंसाठी वेगळी विमा पॉलिसी घ्यावयाची असेल तर तिही मिळू शकते. या पॉलिसीला ‘हाऊसहोल्ड’ पॉलिसी असे म्हणतात. बर्‍याच विमा कंपन्यांच्या बर्‍याच प्रकारच्या घर विमा पॉलिसी उपलब्ध आहेत. यातील कोणत्या कंपनीची पॉलिसी विकत घ्यावी याबद्दल पॉलिसी घेणार्‍याच्या मनात संभ्रम निर्माण होऊ शकतो. या पॉलिसी सार्वजनिक उद्योगातील चार कंपन्याही विकतात तसेच खासगी कंपन्याही विकतात. पण पॉलिसी घेणार्‍यांचा कल जास्त सार्वजनिक उद्योगातील कंपन्यांकडून पॉलिसी घेण्याचा असतो. ही पॉलिसी घेताना ज्या बाबी विचारात घ्यावयाच्या त्या पुढीलप्रमाणे- घराच्या वास्तूला किंवा त्यातील वस्तूंचे नुकसान झाले त्या खराब झाल्यावर त्यांना घर विमा पॉलिसीतून नुकसान भरपाई मिळू शकते. घर मालक स्वतः घर किंवा बंगला वापरत असेल तर तो हा विमा उतरवू शकतो. तसेच भाड्याने राहणारा भाडेकरूदेखील हा विमा उतरवू शकतो. या पॉलिसीत दोन प्रकारचे संरक्षण मिळते. उभ्या असलेल्या वास्तूस भूकंप, पूर, ढगफुटी, दरड कोसळणे इत्यादी नैसर्गिक कारणांमुळे हानी पोहोचली तर नुकसान भरपाई मिळू शकते. घरातील इलेक्ट्रॉनिक वस्तू, जडजवाहिर, सोने-चांदी, फर्निचर इत्यादींचा बिघाड झाला, त्या नादुरुस्त झाल्या, उपयोग योग्य राहिल्या नाहीत, तर त्यांची नुकसान भरपाईही मिळू शकते. तुम्ही जे संरक्षण घ्याल त्यानुसार ‘प्रीमियम’ भरावा लागतो.
तुमचे घर कुठे आहे? यावर तुम्ही कोणत्या प्रकारचे संरक्षण घ्यावे हे ठरते. तुमचे घर हे चिपळूणसारख्या नेहमी पूर येणार्‍या भागात आहे का? डोंगराच्या पायथ्याशी आहे का? भूकंपप्रवण विभागात आहे का? हे मुद्दे हा विमा उतरविताना महत्वाचे ठरू शकतात. चोरीबाबत भारतात कुठेही चोरी होऊ शकते. तुमचे घर जर समुद्राजवळ असेल तर तुम्हाला इलेक्ट्रॉनिक वस्तूंचा विमा उतरवावयासच हवा. कारण त्या वस्तू समुद्राच्या खार्‍या हवेमुळे गंजून वरचेवर खराब होतात.
अलीकडे वादळांचे प्रमाण वाढले आहे. त्यामुळे होणार्‍या नुकसानीचे ‘कव्हरेज’ही पॉलिसीत समाविष्ट असावे.
घराचा प्रकार – हा विमा उतरविताना घराचा प्रकार ही बाबही महत्वाची ठरते. घर अपार्टमेंटमध्ये आहे, भूखंड आहे, बंगला आहे की भाड्याच्या घरात वास्तव्य आहे. या प्रत्येक प्रकारात जोखीम वेगवेगळी असते. त्यामुळे संरक्षणाचा प्रकारही वेगवेगळा असतो. तुमचा प्रॉपर्टीचा वापर किती यावर ‘प्रीमियम’ची रक्कम ठरते. वापर जास्त असेल तर जोखीम जास्त असते. गॅसबरोबर बंद केला नाही. गॅस लिकेज असेल. वायरिंग जुने असेल. घरात गळती असेल अशा प्रकारची जोखीम जास्त असते. कार्यालये, फॅक्टरी, गोदामे यांना रहिवासी घरांपेक्षा जास्त प्रीमियम आकारला जातो.
प्रॉपर्टीचे वय – जर प्रॉपर्टी जुनी असेल तर जोखीम जास्त, त्यामुळे जास्त ‘प्रीमियम’ आकारला जातो. आपल्या देशात निकृष्ट बांधकामामुळे नव्या इमारती कोसळण्याचे प्रमाणही जास्त आहे. त्यामुळे शक्यतो नामांकित बांधकाम उद्योजकांकडून प्रॉपर्टी विकत घ्यावी. प्रॉपर्टीचा, वस्तूंच्या मूळ मूल्यातून घसारा मूल्य कमी करून, विम्याचा दावा संमत केला जातो. हा विमा घेताना जो फॉर्म भरावा लागतो त्यात खरीखुरी व अचूक माहिती भरावी. प्रॉपर्टी कितव्या मजल्यावर आहे? अचूक ‘बिल्ट-अप’ एरिया किती आहे? आतमध्ये किती सामान आहे. त्यांचे मूल्य, ते सामान विकत घेतानाची त्याची बिलं. सोने, चांदी, जड-जवाहिर यांचे अचूक वजन, त्यांची बिलं. सध्याच्या किंवा चालू दराने त्यांचे मूल्य. याची जर योग्य माहिती विमा कंपनीला दिली तर ते सर्वोत्कृष्ट संरक्षण देऊ शकतात. चुकीची माहिती दिली किंवा माहिती लपविली तर दावा संमत होताना अडचणी निर्माण होकऊ शकतात. अचूक माहिती देण्यामुळे, विम्याच्या ‘प्रीमियम’ची रक्कम वाढत असेल तर वाढू द्या. ती भरा पण खोटी किंवा चुकीची माहिती देवून स्वत:चे नुकसान करून घेऊ नका. जशी जीवन विम्याच्या व आरोग्य विम्याच्या भरलेल्या ‘प्रीमियम’वर प्राप्तीकर सवलत मिळते तशी या ‘प्रीमियम’वर मिळत नाही. प्रत्येक पॉलिसीत ‘एक्सक्ल्युजन’ असतात म्हणजे ज्या कारणांसाठी दाव्याची रक्कम संमत होणार नाही त्यांना ‘एक्सक्ल्युजन’ म्हणतात. या पॉलिसीत काय काय ‘एक्सक्ल्युजन क्लॉज’ आहेत याची माहिती पॉलिसीधारकास असावयास हवी. स्वत:हून मुद्दाम किंवा रागाच्या भरात प्रॉपर्टीची नासधूस केली तर अशा वेळी दावा संमत केला जात नाही.
युद्ध, ज्वालामुखी (भारतात याचा विशेष प्रभाव नाही), कालवा, धरण, पाण्याचासाठा यांना भेग पडून झालेली गळती, दूषित हवामानामुळे झालेले नुकसान याबाबी बहुतेक कंपन्या ‘एक्सक्लुजन’मध्ये टाकतात. जर एक्सक्लुजनमधील बाब तुम्हाला तुमच्या पॉलिसीत समाविष्ट करून घ्यायची असेल तर काही कंपन्या अतिरिक्त प्रिमियम आकारून पॉलिसीधारकाला ती सुविधा देतात. तुम्हाला जर तुमच्या मूळ पॉलिसीच्या ढाच्यात काही ‘अ‍ॅड्स-ऑन क्लॉजेस’ समाविष्ट करून घ्यायच्या असतील तर काही कंपन्या ती सवलत अधिक प्रिमियम आकारून देतात. ‘अ‍ॅड-ऑन’मध्ये तुम्ही पोर्टेबल (वाहून नेता येणारी) इलेक्ट्रिक उपकरणे जशी कॅमेरा, ऑडिओ व्ह्युज्युअल उपकरणे, डायग्नॉस्टिक, वैद्यकीय उपकरणे, अंगावर असणारे दागिने, अतिरेक्यांपासून नुकसान झाल्यास त्याचे संरक्षण, भाडेकरूंनी भाडे थकविल्यास त्यापासूनचे संरक्षण. या बाबी जास्त प्रिमियम भरून मूळ पॉलिसीत अ‍ॅड-ऑन म्हणजे समाविष्ट करता येऊ शकतात. काही पॉलिसींमध्ये वरील सर्व संरक्षणे अ‍ॅड-ऑनमध्ये समाविष्ट करता येतील. काही पॉलिसींमध्ये यापैकी काही तर काहींमध्ये एकही संरक्षण अ‍ॅड ऑन करता येत नाही. हे सर्व प्रत्येक पॉलिसीवर, पॉलिसीच्या प्रकारावर अवलंबून असते. त्यामुळे पॉलिसी उतरविण्यापूर्वी ही सर्व माहिती जाणून घ्यावी. एजंट सांगतो म्हणून त्यावर विश्वास ठेवून कोणतीही पॉलिसी घेऊ नये. जर मूळ पॉलिसीत नसेल तर डाका, घरफोडी यासाठीही अ‍ॅड-ऑन संरक्षण घ्यावे.
दावा दाखल करताना चुकीची किंवा अपूर्ण किंवा त्रोटक माहिती दिली तर तुमचा दावा असंमत होऊ शकतो किंवा रेंगाळू शकतो. क्लेम फॉर्म विमा कंपनीतर्फे दिला जातो. तो पूर्ण व्यवस्थित भरावा. इमारतीचा प्लान, फर्स्ट इन्फार्मेशन रिपोर्ट (एफआयआर). जर नुकसान आगीने असेल किंवा इमारत कोसळण्याने असेल तर फायर ब्रिगेड रिपोर्ट. बिल, रिसिट, केवायसी कागदपत्रे याशिवाय विमा कंपनीला जी कागदपत्रे हवी असतील ती दाव्याच्या फॉर्मबरोबर सादर करावीत तसेच ज्या खात्यात खातेदाराला नुकसानीची रक्कम क्रेडिड करून घ्यायची असेल त्या खात्याचा रद्द केलेला धनादेशही सोबत जोडावा लागतो. हल्ली सर्व प्रकारच्या विम्याच्या दाव्यांची रक्कम थेट बँक खात्यात जमा होते. जीवन क्षणभंगूर आहे. संकटे कधीही येऊ शकतात. अशावेळी आपलं घर, आपला बंगला ही आपली मर्मबंधातली ठेव असते. तिला नुकसानीपासून वाचविण्यासाठी, तिच्या संरक्षणासाठी घराचा विमा काढावा हा चांगला निर्णय ठरू शकतो.
काही ठिकाणी हाऊसिंग सोसायटी असतात. तर अशा हाऊसिंग सोसायटी त्यांच्या संपूर्ण इमारतीच्या वास्तूचा विमा उतरवून, ती इमारत सुरक्षित करू शकतात. किंवा एखादी व्यक्ती आपल्या बंगल्याच्या वास्तूंचा विमा उतरवू शकते. एखाद्या दुसर्‍या इमारतीचे मूल्य किंवा एखाद्या बंगल्याचे मूल्य यात वास्तू आणि खालील जमीन दोन्ही समाविष्ट असतात, पण विम्याचे संरक्षण घेताना फक्त इमारतीच्या किंवा बंगल्याच्या वास्तूच्या मूल्याचेच विमा संरक्षण घेतले जाते, ज्यावर तो बंगला किंवा इमारत उभी आहे, त्या भूखंडाचा विमा उतरवण्याची गरज नसते.
माणसाच्या आयुष्याचा विमा उतरवितात तो जीवन विमा म्हणून ओळखला जातो. भारताच्या लोकसंख्येच्या तुलनेत हा विमा उतरविण्याचे प्रमाण फारच कमी आहे. अन्य जे विमा संरक्षण असते त्या विमा पुरविणार्‍या कंपन्या, सर्वसाधारण विमा कंपन्या (जनरल इन्शूरन्स) म्हणून ओळखल्या जातात. या कंपन्या बर्‍याच प्रकारच्या विमा पॉलिसी विकतात, पण यापैकी चार प्रकारचे विमे शक्यतो प्रत्येकाने स्वत:च्या भल्यासाठी उरवावेत ते म्हणजे १) आरोग्य विमा. यात आजारपणामुळे हॉस्पिटलात भरती व्हावे लागले तर हॉस्पिटलात झालेल्या खर्चाची नियमानुसार नुकसान भरपाई मिळू शकते. २) वैयक्तिक अपघात विमा – या विम्यावर फार कमी दराने प्रिमियम आकारला जातो. या विम्यात अपघाताने मृत्यू आल्यास किंवा संपूर्ण किंवा काही प्रमाणात अपंगत्व आल्यास नुकसान भरपाई मिळू शकते. कोणत्याही कारणाने अपघात झाला आणि मृत्यू आला नाही किंवा कोणत्याही प्रकारचे अपंगत्व आले नाही. अपघातातून पूर्ण बरे होता आले तरीही नियमांप्रमाणे नुकसान भरपाई मिळते. तसेच नोकरदार अपघात झाल्यामुळे, जितके दिवस नोकरीच्या ठिकाणी जाऊ शकत नसेल तितक्या दिवसाचा ठरविलेल्या नियमांप्रमाणे रोजगारही मिळू शकतो. ज्याच्याकडे दुचाकी किंवा चारचाकी वाहन असेल त्याने त्याचा विमा उतरविणे कधीही चांगले. वाहन खराब झाले, नादुरुस्त झाले. वाहनाला अपघात झाला. अपघातात कोणीही दगावला तर अशा परिस्थितीत वाहन विमाधारकाला किंवा अपघातात मृत्यू झालेल्याच्या कायदेशीर वारसाला नुकसान भरपाई मिळू शकते. चौथ्या प्रकारचा आवश्यक विमा म्हणजे गृह विमा तसेच हाऊस होल्ड पॉलिसी यांचा विस्तृत उहापोह या लेखात वरती केलेलाच आहे. विम्याला पर्याय नाही हे प्रत्येक भारतीयाने लक्षात ठेवून विमा न उतरविण्याची मनोवृत्ती बदलायला हवी.
