— राम डावरे
रोजच्या वर्तमानपत्रात किंवा टीव्हीवर येणार्‍या आर्थिक फसवणुकीच्या बातम्या जवळपास एकाच पॅटर्नच्या असतात तरी लोक का फसतात? याचा विचार केला असता अर्थसाक्षरतेचा अभाव हेच कारण लक्षात येते. कळते पण वळत नाही किंवा कळत पण नाही आणि त्यामुळे समजायचा वगैरे संबंध नाही किंवा आपल्या गैरसमजांना कुरवाळत व आपण आर्थिकक्षेत्रात खूप तज्ज्ञ किंवा हुशार आहोत. त्यामुळेच कुठले विषय समजूनच घ्यायचे नाही असे काहीसे अर्थसाक्षरतेबद्दल आपले झाले आहे. भारतात गेल्या काही वर्षात पोन्झि स्कीममध्ये अंदाचे १ लाख कोटी रुपयांचा गैरव्यवहार झाला आहे. यात पैसे बुडाले ते सर्वसामान्य लोकांचे. अतिलाभाचा हव्यास हे मुख्य कारण याचे आहे.
अमेरीकेत मानसशास्त्र शिकवणार्‍या प्राध्यापक डेव्हिड डनिंग यांनी एक शोध निबंध प्रकाशित केला. पुढे हा शोधनिबंध डनिंग क्रूगर इफेक्ट म्हणून प्रसिद्ध झाला. प्राध्यापक डनिंग यांनी विद्यार्थ्यांना सोबत घेऊन अनेक मानसशास्त्रीय प्रयोग केले. व्याकरण, विनोद, तर्कशास्त्र या विषयांवर विद्यार्थ्यांना काही प्रश्न विचारण्यात आले. तुम्ही किती गुण मिळवाल याचा विद्यार्थ्यांना अंदाज बांधायला सांगितला असता ज्यांना सर्वात कमी गुण मिळाले त्यांना ते सर्वात जास्त गुण प्राप्त करतील असे वाटत होते आणि याउलट ज्यांना खरोखरच उत्कृष्ट गुण मिळाले त्यांना मात्र तसा आत्मविश्वास नव्हता. दैनंदिन जीवनातली याबबत काही उदाहरणे पुढीलप्रमाणे आहेत.
खराब गाडी चालवणारे स्वतःला उत्कृष्ट चालक समजल्याने बरेच अपघात होतात, दूरदर्शनवरील विविध रियालिटी शोमध्ये अनेक उमेदवार कौशल्य नसल्याने स्पर्धेतून बाहेर फेकले जातात. आपल्याला काहीच येत नाही आणि म्हणून आपल्याला बाहेर काढले गेले यावर त्यांचा अजिबात विश्वास नसतो. स्पर्धक मात्र स्वत:च्या पात्रतेविषयी खूप गंभीर असतात. सर्वसाधारणपणे आपण प्रत्येकजण कुठल्या तरी क्षेत्रात आपल्या क्षमतांना अवास्तव महत्त्व देत असतो, त्यामुळे दोन प्रकारे अडचणी निर्माण होतात. अपुर्‍या अभ्यासाच्या जोरावर स्वतःच्या अज्ञानामुळे चुकीचे निर्णय घेणे, आपण चुकतो हेच न समजणे याचे कारण बरोबर काय असेल याची आपल्याला माहिती नसते. बरेचदा ज्ञानापेक्षा अज्ञानच आत्मविश्वास निर्माण करते व खरे ज्ञान म्हणजे आपले अज्ञान जाणून घेणे असे विविध प्राचीन ग्रंथांमध्ये ज्ञानी लोकांनी लिहून ठेवले आहे.
आर्थिक जीवनातसुद्धा हा डनिंग क्रूगर इफेक्ट कसा परिणाम करतो हे आपण बघूया. बरेच जण आपण ज्या क्षेत्रामध्ये काम करत आहोत त्यात पुढे अच्छे दिन येणार आहेत. माझ्या कंपनीबरोबरच माझी आपोआप प्रगती होईल आणि पगारवाढ मिळेल म्हणून कुठलाही खर्च करण्यास मागेपुढे बघत नाही, परंतु वस्तूस्थिती अशी असते की एखाद्या क्षेत्रात जास्त फायदा मिळायला सुरुवात झाली की अनेक लोक त्यात क्षेत्रात नव्याने दाखल होतात. स्पर्धा वाढते कालांतराने नफा कमी होतो. उत्पन्न कितीही असो बचतीची सवय सुरुवातीलाच लावावी लागते. प्रत्यक्ष हातात पैसे आल्याशिवाय ते कसे खर्च करायचे याची दिवास्वप्ने टाळावी. बराच वेळेत रिटायरमेंटचे नियोजन करताना निवृत्ती निधी साठवायची गरज मला नाही, कारण माझी मुले पुढे नक्कीच माझी काळजी घेतील.
वाढती महागाई आणि वयानुसार वाढणार्‍या खर्चाची तरतूद प्रत्येकाने उत्पन्न सुरू असतानाच करायला हवी. तुमची मुले तुमची म्हातारपणी काठी जरूर असतील, पण त्यांच्यावरील आर्थिक बोजा होणे हे पण टाळले पाहिजे. पुढच्या पिढ्यांना तुमच्यापेक्षा जास्त स्पर्धेला तोंड द्यावे लागणार आहे. आत्मनिर्भर स्वाभिमानी निवृत्तीसाठी अधिक पैसे वाचवून प्रयत्नपूर्वक निवृत्ती निधी तयार करणे आवश्यक आहे. बरेचजण असा आत्मविश्वास बाळगतात की, युट्युबवर मी असा व्हिडीओ बघितला की माझ्यापेक्षा कमी शिकलेल्या एका माणसाने शेअर मार्केटमध्ये इंट्राडे ट्रेडिंग करून भरपूर कमाई केली. मी तर खूप हुशार आहे. माझी नोकरी व्यवसाय सांभाळत आहे. रोजच्या रोज ट्रेडिंग करून मला वॉरेन बफेट बनण्यापासून कोणी रोखू शकणार नाही, परंतु वस्तुस्थिती अशी आहे की वारेन बफेट गेली आठ दशके शेअर मार्केटचे विद्यार्थी असून ते दीर्घकाळ शेअर मार्केटचा अभ्यास करतात. इंट्राडे ट्रेडिंग करून सातत्याने उत्पन्न मिळवणारी उदाहरणे खूप थोडी आहेत.
शेअर मार्केटमधील गुंतवणूक करण्याआधी तुमची आर्थिक परिस्थिती तपासा. पुरेसा आणीबाणी निधी, विमा असल्यावरच शेअर मार्केटचा अभ्यास करायला सुरुवात करा. अभ्यास न करता शेअर मार्केटमधली गुंतवणूक एक होऊ घातलेला आर्थिक अपघात असतो. काहीशे रुपयांच्या अनिश्चित नफ्यासाठी तुमची चांगली नोकरी किंवा व्यवसाय पणाला लावू नका. माझे उत्पन्न वाढतच राहणार आहे म्हणून मी घर, गाडी, घरातल्या वस्तू, फर्निचर, परदेशी सहली या सगळ्यांसाठी नेहमी कर्ज काढतो.
कर्ज घेणारा माणूसच श्रीमंत असतो हा सुद्धा एक मोठा गैरसमज आहे, परंतु वस्तूस्थिती अशी असते की उत्पन्न वाढेलच याची खात्री कधी नसते, पण कर्जाचे हप्ते नक्कीच भरावे लागतात. कर्ज घेताना सर्व बाजूंनी विचार जरूर करावा. उत्पन्नात चढ-उतार आले तरी माझा कर्ज परतफेडीवर कुठलाही विपरीत परिणाम होणार नाही याची काळजी घ्यावी व काही महिन्याचे कर्जाचे हफ्ते जातील एवढा आणीबाणी निधी जरूर बाजूला ठेवावा. अर्थसाक्षरतेमध्ये डनिंग क्रूगर इफेक्ट असं सांगतो की आपण आपल्या स्वत:च्या ज्ञानावरती अवास्तव अवलंबून असतो आणि आपण आर्थिक साक्षरतेबद्दल पुस्तके वाचत नाही, तज्ज्ञांचा सल्ला घेत नाही.
आपली आर्थिक परिस्थिती काय आहे आपले उत्पन्न काय आहे आपला खर्च काय आहे आपल्याला बचत कशासाठी करायची आहे. आपल्याला गुंतवणूक कशासाठी करायची आहे. आपले आर्थिक ध्येय काय आहे हे न ठरवताच आपण खूप हुशार आहोत, असा आत्मविश्वास असणे हाच डनिंग क्रूगर इफेक्ट आहे. अर्थसाक्षरता म्हणजे सतत सुरू असणारा सुंदर प्रवास आहे. यामध्ये तुम्ही काही सोपी कौशल्य आत्मसात केली, तर तुम्हीही लवकर अर्थसंपन्न होऊ शकाल. उत्पन्न व खर्च याबाबत स्पष्टता असणे फार महत्वाचे आहे. तुमच्या बचतीच्या सवयीपेक्षा तुमच्या खर्च करण्याच्या सवयीच तुम्हाला लवकर अर्थसंपन्न बनवत असतात. तुम्ही किती पैसे मिळवता व ते कसे कुठे खर्च करता याचे व्यवस्थापन करणे हे खूप महत्वाचे आहे. हातात उत्पन्न नाही, पण ते येईल या आशेवर खर्च करणे टाळावे.
आर्थिक ध्येय ठरवणे व त्याचे बजेट तयार करणे, बचतीचे महत्त्व समजून घेणे, कर्ज व्यवस्थापन समजून घेणे, विम्याची आवश्यकता समजून घेणे, योग्य गुंतवणूक करणे आणि फसवणुकीपासून आपली स्वतःची काळजी घेणे, त्याची सावधानता बाळगणे हे महत्वाचे आहे. खरंतर शाळा कॉलेजमध्ये आर्थिक साक्षरतेबद्दल अजिबात गांभीर्याने शिकवले जात नाही. घरी या विषयावर मोकळी चर्चा होत नाही. पैशाविषयी वडीलधार्‍यांचे गैरसमज आपल्याला ज्ञान म्हणून दिले जातात. नातेवाईक व मित्र परिवारालाही या विषयावर कमी व मोजकी किंवा गैरसमजुतीतून आलेली माहिती असते. अर्थसंपन्न जर व्हायचा असेल तर कुटुंबीयांकडून योग्य आर्थिक माहिती मिळणे आवश्यक आहे, अभ्यासू मित्रांकडून, नातेवाईकांकडून माहिती मिळणे आवश्यक आहे.
तज्ज्ञांनी लिहिलेल्या चांगल्या पुस्तकाचा अभ्यास करण्याची गरज आहे. युट्युबवरती अनेक चांगले व्हिडीओज आहेत, तेसुद्धा बघितले गेले पाहिजेत. माहितीपर वेबसाईटला भेटी दिल्या गेल्या पाहिजे. व्याख्याने कार्यशाळा याद्वारे आपले ज्ञान सतत वृद्धिंगत केले पाहिजे. स्वत:च्या चुकांमधून शिकल्यानेसुद्धा आर्थिक साक्षरता येत असते. आर्थिक नियोजन हा विषय तज्ज्ञांकडून ज्ञान प्राप्त केल्यानंतर आणखी स्पष्ट होतो. काही सोपे नियम पाळले, आर्थिक शिस्त पाळली, तर आपणही अर्थसंपन्न होऊ शकतो. आपल्या आजूबाजूला अशी अनेक उदाहरणे आहेत की, त्यांनी नियम आणि शिस्त पाळून ते अर्थसंपन्न झाले आहेत. फक्त गैरसमजांना कुरवाळत बसल्याने व आर्थिक नियोजनात आपण खूप हुशार आहोत, हा अतिआत्मविश्वास आपले नुकसानच करतो, हाच तो डनिंग क्रूगर इफेक्ट आणि त्यामुळे लाखो रुपये बुडतात ते पण सर्वसामान्य उत्पन्न गटातील लोकांचे हे लक्षात ठेवायला हवे.
