-सुजाता बाबर
हवामान बदल हे आजच्या काळातील सर्वात मोठे आव्हान असून सर्वाधिक परिणाम पृथ्वीवरच्या अन्नसुरक्षेवर होत आहे. पृथ्वीवर होणार्‍या बदलांचा अन्न उत्पादनावर परिणाम होतो आहे आणि जगभरातील शेतकर्‍यांच्या आणि सामान्य माणसांच्या जीवनावर गंभीर संकट उभे राहिले आहे.
जागतिक तापमान वाढीसोबतच अधिक तीव्रतेचे पाऊस, दुष्काळ अशा अनेक संकटांना तोंड देण्याची वेळ शेतकर्‍यांवर आली आहे. भारतासारख्या कृषीप्रधान देशामध्ये पाऊस, पाणी आणि हवामानाच्या बदलामुळे शेतकरी उत्पादनात घट होते. अधिक पाऊस किंवा दुष्काळ, अशा दोन्ही परिस्थितींमुळे शेती पूर्णपणे उद्ध्वस्त होऊ शकते.
केवळ एकाच वर्षात विविध पिकांवर अत्यधिक प्रभाव पडल्याने शेतकर्‍यांना मोठ्या प्रमाणात नुकसान सहन करावे लागते. महाराष्ट्रातील विदर्भ भागातील शेतकरी २०१९ मध्ये भीषण दुष्काळामुळे अडचणीत आले होते. तसेच २०२० मध्ये बंगलोर आणि कर्नाटकमध्ये पाणीटंचाईमुळे शेतकर्‍यांना कमी उत्पादनाच्या संकटाचा सामना करावा लागला.
इंटरनॅशनल फूड पॉलिसी रिसर्च इन्स्टिट्यूटच्या मते, हवामान बदलामुळे २०५० पर्यंत जागतिक अन्न उत्पादनात १० ते २० टक्के घट होईल आणि जगाची लोकसंख्या जवळपास १० अब्जांपर्यंत पोहोचेल! तसेच हा बदल गरीब देशांमध्ये अधिक गंभीर ठरतो कारण तिथे आधीच अन्नाची उपलब्धता कमी आहे आणि अन्न सुरक्षेसाठी आवश्यक पिकांच्या उत्पादनात घट झाली आहे.
भारत सरकारने प्रधानमंत्री फसल बिमा योजना आणि नॅशनल मिशन ऑन सस्टेनेबल अ‍ॅग्रीकल्चरसारख्या योजनांची सुरूवात केली आहे. परंतु जरी या योजनांची अंमलबजावणी होत असली तरी हवामान बदलाच्या सध्याच्या परिस्थितीत शेतकर्‍यांचे अन्न उत्पादन अपुरेच राहते.
हवामान बदलावर मात करण्यासाठी सरकार, शेतकरी आणि वैज्ञानिक यांना एकत्र काम करणे अत्यंत आवश्यक आहे. शेतकर्‍यांना हवामान बदलाच्या परिणामापासून वाचवण्यासाठी शाश्वत शेती आणि हवामान अनुकूल पद्धती स्वीकाराव्या लागतील. हवामान बदलाच्या प्रभावाशी सामना करण्यासाठी जगभरात काही सकारात्मक प्रयोग यशस्वी झालेले दिसतात.
कर्नाटकमध्ये विविध स्थानिक शेतकर्‍यांनी कमी पाण्यात पिकांची उत्पादकता वाढवण्यासाठी वॉटर-अ‍ॅडॉप्टिव्ह शेती (जल-अनुकूलक) पद्धतीचा वापर सुरू केला आहे. यामध्ये पिकांचे अनुकूल प्रकार आणि हवामान अनुकूल असलेली तंत्रे वापरली जात आहेत. उदाहरणार्थ, जीवशास्त्रीय आणि नैसर्गिक पद्धतींनी विविध पिकांच्या उत्पादनक्षमतेत वाढ केली आहे.
कर्नाटकमधील एका प्रयोगामध्ये, शेतकर्‍यांनी ड्रिप सिंचन आणि मल्चिंगच्या वापरासोबत जलसंधारण तंत्रांचा वापर केला. परिणामी पाऊस ३० टक्के कमी झाला होता तरी सरासरी २७ टक्के अधिक उत्पादन मिळाले. यामुळे शेतकर्‍यांना अन्न उत्पादन आणि पाणी वापराचे इष्टतम संतुलन साधता आले.
केनियातील शेतकर्‍यांनी उष्णतेला सहन करणारी पिके आणि सेंद्रिय तंत्रज्ञान वापरून हवामान बदलाच्या परिणामांचा सामना करण्यासाठी उपाय शोधले आहेत. स्मार्ट पीक म्हणून ओळखल्या जाणार्‍या या पिकांना उच्च तापमान आणि कमी पाण्यात वाढवता येते. उदाहरणार्थ, केनियातील शेतकर्‍यांनी उष्णता सहनशील भात आणि कमीत कमी पाणी वापरणारा मका लागवड केली आहे.
केनियातील या प्रयोगामुळे २०२१ मध्ये उन्हाळ्यातील तापमान सरासरीपेक्षा २ डिग्री सेल्सियस जास्त असतानाही भाताचे उत्पादन १५ टक्के वाढले. केनियाच्या ४५ टक्के ग्रामीण भागातील शेतकर्‍यांना अधिक स्थिर उत्पन्न मिळाले. दक्षिण आफ्रिकेत हवामान बदलामुळे पिकांची उत्पादकता कमी होत होती. त्यावर मात करण्यासाठी शेतकर्‍यांनी नैसर्गिक पर्यावरणाचा वापर करून पिकांचे उत्पादन वाढवले.
या पद्धतीमध्ये मातीच्या संरचनेवर काम केले जात आहे. यामुळे पिकांना आवश्यक पाणी आणि पोषण मिळू शकते. या पद्धतीचा वापर करून २०२० मध्ये दक्षिण आफ्रिकेत १० टक्के उत्पादन वाढले. यामुळे २०,००० शेतकर्‍यांना तंत्रज्ञान वापरण्यासाठी प्रोत्साहन मिळाले आणि उत्पादनाच्या जोखमांमध्ये घट झाली.
इस्रायलमध्ये हवामान बदलामुळे पाण्याचा तुटवडा प्रचंड वाढला आहे. यावर मात करण्यासाठी, शेतकर्‍यांनी स्मार्ट सिंचन प्रणाली सुरू केली. यात ड्रिप सिंचन तंत्राचा वापर केला जातो. यामध्ये पिकांना पाणी नेमके आणि नियंत्रित प्रमाणात दिले जाते. यामुळे पाणी वाचत आहे आणि पिकांचे उत्पादनही उत्तम होत आहे. इस्रायलमध्ये स्मार्ट सिंचन प्रणालीचा वापर करणार्‍या शेतकर्‍यांनी पाणी वापर ४५ टक्के कमी केला आणि पिकांचे उत्पादन २० टक्के वाढवले. यामुळे देशभरात पाण्याची बचत झाली आणि पिकांच्या उत्पादनातील स्थिरता कायम ठेवली गेली.
अमेरिकेत वर्टिकल फार्मिंग तंत्रज्ञान वापरणारे शेतकरी हवामान बदलामुळे कमी झालेल्या जमिनीवर अधिक उत्पादन घेण्याचा प्रयत्न करत आहेत. वर्टिकल फार्मिंगमध्ये पिकांची लागवड उभ्या पद्धतीने केली जाते, ज्यामुळे एकाच जागेत अधिक उत्पादन घेता येते. यामध्ये सेंद्रिय उत्पादनांवर भर दिला जातो. न्यूयॉर्कमधील एका वर्टिकल फार्मिंग प्रकल्पाने २५,००० चौरस फूट जागेत ४५ टन भाज्यांचे उत्पादन घेतले. या पद्धतीमुळे हवामान बदलामुळे होणारा जमीन तुटवडा कमी झाला आणि अन्न सुरक्षेचा प्रश्न सोडवता आला.
भारतातील अनेक शेतकर्‍यांनी पारंपरिक शेती पद्धतींमध्ये बदल करून पर्यावरण स्नेही शेती सुरू केली आहे. यामध्ये जास्त पाणी वापरणारी तंत्रे कमी केली जात आहेत आणि शेतीच्या पद्धतींवर लक्ष केंद्रित केलं जातं. महाराष्ट्रातील काही प्रकल्पांमध्ये २०१८ मध्ये सेंद्रिय शेतीच्या माध्यमातून उत्पादन ३० टक्के वाढवले आहे. त्यासोबतच पाणी वापर २५ टक्के कमी झाला आहे.
शेतकर्‍यांना सेंद्रिय खत वापरण्याचा लाभ मिळाल्यामुळे उत्पादनाची गुणवत्ता आणि खर्च दोन्ही कमी झाले. बदलत्या हवामानाशी जुळवून घेण्यासाठी शेतकरी सेंद्रिय शेती, मिश्र पीक पद्धती आणि हवामान-प्रतिरोधक बियाणे यांचा वापर करत आहेत. उदाहरणार्थ, महाराष्ट्रातील पाणलोट व्यवस्थापन कार्यक्रमांतर्गत शेतकर्‍यांनी पाणी संवर्धन आणि ठिबक सिंचनाचा वापर करून उत्पादनात २०-३० टक्के वाढ साधली आहे.
अर्थशास्त्रातील नोबेल पुरस्कार विजेते प्रो. विल्यम नॉर्दहॉस यांनी पुढील पिढ्यांना हवामान बदलाच्या संकटातून बाहेर काढण्यासाठी कार्बन कर लागू करण्याचे महत्त्व सांगितले आहे. सध्या २४ युरोपीय राष्ट्रांमध्ये १ ते १२ डॉलर प्रतिटन कर्बउत्सर्जन कर लावून त्याचा विनियोग हरितीकरणासाठी केला जातो. महाराष्ट्र राज्याने असा कार्बन कर चालू करून देशाला हरितीकरणाची नवी वाट दाखवावी असेही सुचवले आहे.
हवामान बदलाशी लढण्यासाठी अनेक स्थानिक शेतकर्‍यांनी नाविन्यपूर्ण प्रयोग केले आहेत आणि यामध्ये विज्ञान, तंत्रज्ञान आणि पारंपरिक ज्ञानाचा संगम दिसून येतो. या प्रयोगांद्वारे शेतकर्‍यांना अधिक टिकाऊ शेती पद्धती शिकवल्या आहेत, ज्यामुळे त्यांना हवामान बदलाच्या संकटाचा सामना करण्यास मदत झाली आहे. अर्थातच ही मोजकी उदाहरणे आहेत. ही आकडेवारी काही क्षेत्रापुरती मर्यादित आहे. या यशस्वी प्रयोगांचा विस्तार आणि त्यांचा वापर भविष्याच्या अन्नसुरक्षेसाठी महत्त्वाचा ठरतो.