युक्रेनमधील चेर्नोबिल येथे घडलेली आण्विक दुर्घटना ही जगातील सर्वात मोठी आण्विक दुर्घटना मानली जाते. 26 एप्रिल 1986 च्या त्या तासावर एक नजर टाकूया ज्यामध्ये टर्बाइन चाचणी होणार होती, पण घडलं वेगळंच. हिरोशिमा आणि नागासाकी अणूहल्ल्यापेक्षा हा अपघात 10 पट जास्त धोकादायक होता. चेर्नोबिल हे युक्रेनची राजधानी कीवपासून 80 मैल उत्तरेस आहे. अणूऊर्जा प्रकल्पापासून काही मैलांवर असलेले Pripyat हे छोटेसे शहर प्लांटमध्ये काम करणार्‍या कामगारांसाठी आणि त्यांच्या कुटुंबांसाठी वसले होते. चेर्नोबिल पॉवर प्लांटचे बांधकाम 1977 मध्ये सुरू झाले. या काळात युक्रेन सोव्हिएत युनियनचा भाग होता. 1983 पर्यंत चार अणुभट्ट्यांचे काम पूर्ण झाले होते. येत्या काही वर्षांत आणखी दोन अणुभट्ट्या बांधण्याचे नियोजन होते.
अणुभट्टीतून निर्माण होणारा किरणोत्सर्गी कचरा जवळच्याच टेचा नदीत टाकला जात होता. अणुभट्टीतून उत्सर्जित होणारा धूर आणि इतर घनकचरा यांच्या विल्हेवाटीसाठीही काहीच उपाय राबवले नव्हते. त्यातून आजबाजूच्या हवेत मिसळणारे प्रदूषण, याबाबतही कसलीच चिंता सरकारला नव्हती. त्यांना फक्त लवकरात लवकर अण्वस्त्र सज्ज व्हायचे होते. अमेरिकेपेक्षा शक्तिशाली व्हायचे होते बस्स! याठिकाणी काम करणारे कामगार म्हणजे तुरुंगातील कैदी होते त्यांच्याकडून जबरदस्तीने हे काम करवून घेतले जाई. आपण किती असुरक्षित वतावरणात काम करत आहोत याची कल्पना या कामगारांनाही नव्हती. एका कामगाराला किरणोत्सर्गामुळे अपंगत्व आले. आणखी चार कामगारांवरही याचे परिणाम दिसू लागले होते. अशा छोट्यामोठ्या तक्रारी घडतच होत्या. तरीही त्याकडे लक्ष देण्यास कुणालाच फुरसत नव्हती. 1949 मध्ये ही अणुभट्टी उभारण्यात आली होती. तेव्हापासून 1956 पर्यंत यातील किरणोत्सर्गी कचरा टेचा नदीतच टाकला जात होता. त्यामुळे या नदीचे पाणी पूर्णतः दूषित झाले आहे, ज्याचे परिणाम अर्थातच या नदीच्या पाण्यावर जगणार्‍या नागरिकांना भोगावे लागत आहेत. आज हा परिसर पृथ्वीवरील सर्वात दूषित परिसर म्हणून ओळखला जातो.
अणुभट्टी प्रणालीमध्ये डिझाइन त्रुटी होती जी पूर्वी कोणाच्या लक्षात आली नव्हती. कंट्रोल रॉड्सच्या शेवटी सहा इंच ग्रेफाइटची टीप होती. ही टीप प्रथम गाभ्यापर्यंत गेली आणि तिथून पाणी काढून टाकले. पाणी काढताच काही सेकंदात वीज वाढली. सामान्य परिस्थितीत, अशी शक्ती वाढवण्याचा प्रभाव फारच कमी काळ टिकतो. पण चेर्नोबिलची अणुभट्टी क्रमांक चार सामान्य परिस्थितीत कार्यरत नव्हती. चार सेकंदात पॉवर 100 पट वाढली. प्रचंड गरम तापमानात काम करावे लागे. पाईपमध्ये मध्येच तडे गेले. नियंत्रण रॉड चॅनेलही विस्कळीत झाले. जलद वाफ निघाल्यामुळे वाफेची नळी फुटली. अनेक टन वाफ आणि पाणी त्या गरम अणुभट्टीत गेले. वाफेच्या दाबामुळे अणुभट्टीचा स्फोट झाला.
स्फोट इतके शक्तिशाली होते की अणुभट्टी आणि त्यावरील छत झाकणारे हजार टनांहून अधिक वजनाचे झाकण फाटले. रिक्टरमधील इंधन रॉड्सचा चक्काचूर झाला. रॉड्स असलेले धुरकट किरणोत्सारी पदार्थ हवेत सुमारे तीन किलोमीटर उंचीवर फेकले गेले. आतल्या प्रचंड उष्णतेमुळे अणुभट्टी वितळू लागली. त्याला चालना देणारा ग्रॅफाइटचा 250-टन जड भाग, जो हवेत उडाला नव्हता, तो पुढील 10 दिवस जळत राहिला.
धमाक्यानंतर जे झाले ज्यात प्रामुख्याने आयोडीन-131 आणि सीझियम-137 चे घातक पदार्थ, ज्याचे संपूर्ण युरोपमध्येच नव्हे तर संपूर्ण उत्तरेमध्ये किरणोत्सर्गी ढग तयार झाले. मोठ्या प्रमाणात ऊर्जा अचानक सोडली गेली आणि दोन स्फोटांमुळे अणुभट्टीचा गाभा फुटला आणि अणुभट्टीची इमारत उद्ध्वस्त झाली. बाष्पयुक्त सुपर-हीटेड कूलिंग वॉटरमधून अत्यंत विनाशकारी वाफेचा स्फोट झाला, दुसरा स्फोट हा आणखी एक वाफेचा स्फोट किंवा आण्विक स्फोटासारखा छोटासा परमाणू स्फोट असू शकतो. यानंतर लवकरच ओपन-एअर अणुभट्टीची कोअरही फुटली, ज्याने सुमारे नऊ दिवसांपर्यंत मोठ्या प्रमाणात हवेतून रेडिओएक्टिव्ह दूषितता वातावरणात पसरत होती. सुमारे 49,000 लोकांना या भागातून, प्रामुख्याने दूषित प्रभागातून बाहेर काढण्यात आले. कंटेनमेंट क्षेत्र नंतर 30 किलोमीटरपर्यंत वाढवण्यात आले, जेव्हा 68,000 अधिक लोकांना विस्तीर्ण क्षेत्रातून बाहेर काढण्यात आले. असे मानले जाते की या काळात अणुबॉम्बच्या स्फोटाच्यावेळी जितके किरणोत्सर्गी पदार्थ वातावरणात सोडले गेले,ते किरणोत्सर्गी पदार्थ दक्षिणेकडील सोव्हिएत युनियन आणि युरोपियन देशांच्या वातावरणात गेले, ज्यामुळे जीवन आणि मालमत्तेचे बरेच नुकसान झाले, जे आजही चालू आहे. याने एवढ्या मोठ्या प्रमाणात किरणोत्सर्गी सामुग्री सोडली, जी हिरोशिमा आणि नागासाकी आण्विक हल्ल्यांपेक्षा 10 पट जास्त होती. या अपघातानंतर सुमारे 60 हजार लोकांना सुरक्षित स्थळी पोहोचवण्यात आले. सुमारे 2 लाख लोकांच्या जनजीवनावर परिणाम झाला.
आज या परिसरातील लोक कॅन्सरसारख्या दुर्धर आजारांशी झुंजत आहेत. त्यांच्या मुलांच्यात अपंगत्व, अनुवांशिक दोष आणि इतरही असंख्य आजार दिसून येत आहेत. या परिसरातील लोकांमध्ये असे दुर्धर अनुवांशिक आजार दिसून येत असले तरी त्यामागचे नेमके कारण यांनाही त्यावेळी सापडले नव्हते. 1982 साली तिथे काही पाश्चिमात्य शास्त्रज्ञांनी भेट दिली आणि त्यांनी असे अनुमान लावले की, ही परिस्थिती औद्योगिक प्रदूषणापेक्षा अणूदुर्घटनेमुळेच निर्माण झाली असावी असा अंदाज व्यक्त केला. अनेक वर्षे गेली. इथल्या पीडितांना कधी न्याय मिळेल…?
– लेखक : तन्मय गांगुर्डे
