पुरुषांच्या कानांचा काही प्रोब्लेम असेल का? त्यांना ऐकण्यात काही अडचणी असतील का? आपण आपल्या आसपासच्या पुरुषांशी बोलत असतो, शेअर करत असतो आणि ते ऐकता ऐकता अचानक कुठंतरी फिरायला जातात अनेकदा. अर्थात थेट शरिरानं नव्हे तर मनानं. आपण त्यांच्या प्रतिक्रियेची वाट पाहत राहतो आणि ते मस्त त्यांच्या डोक्यात एक चक्कर मारून येतात. मग आपण पुन्हा सारं काही सांगतो. असा अनुभव अनकेदा आला असेल. काहीवेळा त्यांना एखादं काम सांगितल्यावर ते उत्तरादाखल ‘हम्म..हम्म’ ही करतात. त्यांनी ऐकलंय असं गृहित धरून आपण वेगळ्या कामात गुंतावं आणि काहीवेळानं त्यांना त्यांच्याच कामाची आठवण द्यावी तर ते आपल्याकडे आपण परग्रहावरून आलोय असा लुक देतात. त्यांना कामच आठवत नसतं. त्यांच्याशी आपण काय बोललो हे त्यांनी ऐकलेलंच नसतं. भांडण–बिंडण असेल किंवा काही रुसवाफुगवा तर त्यांनी कानाआड केलं तर हरकत नाहीच पण काहीवेळा सूचना, सल्ल्यांनाही त्यांनी बगल दिलेली असते. कहर तर तेव्हा असतो जेव्हा त्यांच्या कानावर शब्द पडलेले असतात पण ते त्यांच्या मेंदूपर्यंतच पोहचलेले नसतात. उच्चारलेले शब्द डिकोड होऊन त्या अनुसार प्रतिक्रिया किंवा वागायचं असतं हे त्यांच्या लक्षातच येत नसेल का?
नुकतीच ‘सुनो’ नावाची अगदी बारा–तेरा मिनीटांची शॉर्टफिल्म पाहिली. असीम कौल यांच्या कथेवर आधारित आणि शुभम योगी याने दिग्दर्शित केलेली ही फिल्म.सुमीत व्यास आणि अमृता पुरी यांनी अभिनय केेलाय. ही शॉर्टफिल्म पाहिल्यावर लक्षात येईलच की अगदी आजच्या काळातली, आजच्या जगण्यातली ही फिल्म आहे. यात आहे, ऐकायला कमी येणार्‍या नायकाची गोष्ट. अंहं नायक काही बहिरा नाहीये म्हणजे बाकी सगळं तर त्याला व्यवस्थितच ऐकू येत असतं फक्त बायको काय बोलतेय तेच ऐकू येत नसतं. तो बिझी आहे, त्याच्या कामात, मोबाईलमध्ये आणि त्याच्या–त्याच्याच इच्छा–गरजांमध्ये. त्यामुळं बायकोचं ‘हंह’ं करत ऐकणं आणि मग पुन्हा तिनं त्याविषयी विचारल्यावर ‘असं कधी बोललीस’ असं म्हणणं हे घरोघरचं टीपिकल दृश्य यात सहज येऊन जातं आणि तरीही आपण हादरून जातो. सांसारिक घडामोडीत एखादवेळेस कानांनी ऐकलं नाही किंवा ऐकलंच नाही, तरी तसा फार काही मोठा फरक पडणार नसतो, असा आपला एक उगाच समज आहे. पण तसं नसतंच मुळी हे अतिशय वेगळ्या तर्‍हेनं या शॉर्टफिल्ममध्ये मांडलं आहे.
या फिल्ममध्ये अतिशय खेळीमेळीनं राहणारं, एकमेकांशी गप्पागोष्टी करणारं सुखवस्तू जोडपं आहे. बायको नोकरीला जाते. नवरा वर्क फ्रॉम होम करणारा आहे. बायको थकून भागून घरी येते तेव्हा तिच्यासाठी ‘दालतडका’ वगैरे बनवणारा नवरा आहे. कुणालाही अशा जोडप्याकडं पाहून हेवा वाटावा असं. सोशल मिडीयावर तर अशा सुखानं नांदणार्‍या जोडप्यांना पाहून तर आमच्यासारख्या घरात भांड्याला–भांडं लागतं म्हणत भांडणार्‍या जोडप्यांना तर तीव्र निराशाच यायची बाकी उरते. हं म्हणजे हा काही सोशल मिडीयावर मिरवणार्‍या जोडप्यांमधला पुरुष नसतो तर खरोखरच पुरुष असतो, आय मिन भला पुरुष असतो.
पण पहिल्या फ्रेमपासून गॉगलमध्धये वावरणारी नायिका गॉगल काढते तेव्हा तिच्या डोळ्यांला झालेली इजा पाहून आपण गोंधळात पडतो. तेवढयात नायिका नायकाला सांगते की माझ्या या काळंनिळं झालेल्या डोळ्याकडे पाहून माझ्या ऑफिसमधल्या सहकार्‍यांना वाटतंय की तू बायकोला मारणार्‍यांपैकी आहेस–वाईफ बिटर. यावरही नवर्‍याची प्रतिक्रिया कुल आहे. तो बायकोच्या ऑफिसमध्ये कसलीतरी चर्चा झालीय किंवा त्याला मारकुटा समजलंय या गोष्टीनं अजिबात चीडचीड करत नाही. कुल आहे अगदीच. तिच्या डोळ्याला झालेली इजा एक अपघात होता हे त्याला ठाऊक आहेच पण ते तो बायकोलाही पुन्हा सांगतो. आपणही हुश्श करतो म्हणजे हा काही मारकुट्या नवरा नाही. पण म्हणून त्यांच्यात सारंच आलबेल आहे असं कसं म्हणावं. ते एकाच घरात राहत आहेत, बोलत आहेत, एकत्र जेवत आहेत, एकत्र झोपत आहेत म्हणून. आणि मग तसंच असेल तर ती डोळ्यांभोवतीची इजा? त्याचा काय अर्थ…त्याचा अर्थ नवर्‍यानं ऐकलं नाही इतकंच.
बायकोवर आणि किंवा बायकोला ‘प्रयोग’ करायला भाग पाडणं हे तिच्या जीवावर बेतणारं असं शकतं हे कसं दिसत नसतं. आपलं सुख, आपला आनंद या एका गोष्टीत आपण समोरच्याच्या चेहर्‍यावरचे भाव ही पाहू शकत नसू तर त्याला सरळ बलात्कारच म्हंटलं पाहिजे. रादर तो बलात्कारच असतो. छान–छौकीन दिसणार्‍या, आनंदी भासणार्‍या कितीतरी कुटुंबात असे बलात्कार होतात तेव्हा बायकोने केलेला प्रतिकार ऐकू येत नाही म्हणूनच. विशेष म्हणजे, अशा प्रसंगांत कुणाही जोडीदाराला ऐकू येण्याचं बंद होणं ही इतर अनेक तर्‍हेच्या हिंसेची सुरूवात आहे असं मानायला हरकत नसते. त्यामुळे तर अनेकदा आपल्याला नको असतानाही नवर्‍याची ‘इच्छा’ होती, त्याचा फार ‘मूड’ झाला होता, त्याला खूश नाही ठेवलं तर कसं म्हणत स्त्रिया स्वत:देखील स्वत:चं ‘ऐकत’ नाहीत.
नुकतीच हैदराबाद मध्ये सामूहिक बलात्काराची घटना घडली. जनक्षोभ उसळला. त्यानंतर पुन्हा राजाकोट येथे अशीच घटना घडली. या आधीही घडल्या. काही नोंदल्या गेल्या. काही विरल्या आणि काही घटनांमध्ये क्रुरताही गाठली गेली. रस्त्यावर जबरदस्ती करताना पिडीतेच्या किंकाळ्या, त्रास ऐकू आल्या नसतील म्हणूनच इतकं धैर्य होत असणार…मग अशा बलात्काराच्या घटनांत आपण सजग समाजाचा मुखवटा पांघरून लगेचच हळहळायला लागतो, प्रसंगी आक्रमकही होतो. पण लग्न नावाच्या व्यवस्थेत नवरा आपल्या बायकोबरोबर कसं वागतोय, तिच्या लैंगिक शोषणाविषयी आणि तिच्या लैंगिक गरजांविषयी संवेदनशीलता कधी दाखवणार आहे. लग्नाची व्यवस्था आहे तर तिथं बायकोवर जबरदस्ती केली, तिची इच्छा नसताना तिच्या शरिरावर हक्क दाखवला तर चालतो आणि तो या व्यवस्थेत खपतोही हा समज मोडकळीस काढायला हवा.
नो मिन्स नो असं भलेही आता ओरडून सांगावं लागत असलं तरी सूक्ष्म, हळूवार आवाजही कानांना ऐकू यायला हवे इतका कान तयार करावा लागेल. इथं प्रत्येकाला ‘गुड लिसनर’ व्हावं लागेल. नुसतं ऐकायचं नाहीये तर सहअनुभूती घेत ऐकावं लागेल. स्त्री–पुरूष दोघांनाही एकमेकांशी बोलावं लागेल आणि एक जण बोलत असताना दुसर्‍यांना कान देऊन अर्थ समजून ऐकावं लागणार आहे. दोन व्यक्तींच्या संवादात दोन्ही व्यक्तींनी नीट लक्षपूर्वक ऐकणं, ऐकलेलं नीट समजून घेणं आणि मग त्यानुसार वागणं ही किती महत्त्वाची गोष्ट असते, हे आपल्याला का सांगायला लागते. ती तर मुदलातच सगळ्यांनी जगण्याची गोष्ट आहे. ऐकण्याचं आणि त्या बरहुकूम वागण्याचं महत्त्वाचं इंद्रिय कान टक्क उघडं असायला हवं. इतर साध्यासुध्या गोष्टींत कानाने दगा दिला तरी एकवेळ क्षम्य असेल पण जर त्यामुळं इजा, दुखापत किंवा मनावर ओरखडा उमटणार असेल तर..हे टाळण्यासाठी उपाय तरी काय आहे, इतकंच ना की, ‘लक्षपूर्वक ऐका.’ काहीच अवघड नाहीये..हा बिनपैशांचा साधा उपाय पती–पत्नी संबंधातच नव्हे तर इतर सर्वच नातेसंबंधांत जान आणाणारा आहे, मग ऐकताय ना!
-हिनाकौसर खान–पिंजार
