डॉ. कृष्णा शिंदे । मुक्तपीठ
जागतिक फिजिओथेरपी दिनानिमित्त जाणून घेऊ या सेरेब्रल पाल्सीमध्ये (Cerebral Palsy) फिजिओथेरपीची भूमिका आणि फिजिओथेरपी उपचार करण्यापूर्वी काय केले जाते? सीपी-विशिष्ट हस्तक्षेप कार्यक्रम सुरू करण्यासाठी, मुलाला एक व्यापक पीटी मूल्यमापन केले जाते. जेणेकरून थेरपिस्टला मुलाच्या लक्षणांचे स्थान, श्रेणी आणि तीव्रता समजू शकेल. विविध विकासाच्या टप्प्यांवर थेरपीच्या दर्जेदार अभ्यासक्रमाद्वारे उपचार विशिष्ट गरजा आणि मर्यादांना संबोधित करतात.
वय 4 वर्षेपर्यंत मुलाच्या विकासाच्या या प्रारंभिक टप्प्यात, प्रभावी लवकर हस्तक्षेप मुलाच्या मेंदूच्या विकासावर अधिक परिणाम दर्शवितो. फिजिओथेरपिस्ट मुलाच्या संगोपन आणि कुटुंबासह काम करून हालचाली विकासावर लक्ष केंद्रित करतात. यामध्ये बॉडी पोझिशनिंग, फीडिंग, प्ले, मूवमेंट आणि मल्टीमोडल सेन्सिटिव्ह स्टिम्युलेशनसाठी हँड-ऑन ट्रेनिंगचा समावेश आहे. नंतर लवकर बालपण हस्तक्षेप कार्यक्रम शक्ती, हालचाली आणि कार्य सुधारण्यासाठी खेळ आधारित उपक्रम लक्ष केंद्रीत करतो. कालांतराने, हे त्यांना घरी आणि शाळेत चांगले सहभागी होण्यास मदत करते आणि पीअर ग्रुप्ससह एकत्रित करते, त्यांचे मानसिक कल्याण वाढवते.
वय 4 ते 18 वर्षे : या टप्प्यावर, उपचार योजना आणि ध्येय हालचाल आणि समन्वय लक्ष केंद्रित करेल. फिजिओथेरपिस्ट पालकांना आणि काळजी घेणार्‍यांनाही प्रशिक्षण देतील ज्यामुळे मुलाला कार्यक्षम उद्दिष्टे साध्य करण्यास मदत होईल.
पौगंडावस्थेतील वय आणि वर : येथे पीटी आसन समस्या आणि संयुक्त गतिशीलता मर्यादा टाळण्यासाठी जोर देते. ह्या वयात, मुलाची आवड, सामर्थ्य आणि क्षमता ह्यांचे मूल्यमापन करून, थेरपिस्ट योग्य खेळ किंवा क्रियाकलापासाठी शिफारस करेल आणि प्रशिक्षण देईल ज्यामुळे समवयस्कांबरोबर शारीरिक तंदुरुस्ती आणि समाजीकरणाला चालना मिळेल. दुसरीकडे, संज्ञानात्मकदृष्ट्या स्वतंत्र मुलांसाठी, व्यावसायिक प्रशिक्षणासाठी त्यांना तयार करण्यासाठी लक्ष केंद्रित केले पाहिजे, जे त्यांना मध्यम किंवा पूर्णपणे स्वतंत्र, आर्थिकदृष्ट्या मदत करते.
सौम्य ते मध्यम सीपी असलेल्या अनेक व्यक्ती प्रौढ म्हणून कार्यशील जीवन जगू शकतात. ते करिअरचा आनंद घेऊ शकतात आणि कुटुंबांमध्ये सक्रिय राहू शकतात, विशेषतः जेव्हा योग्य हस्तक्षेप लवकर सुरु केला जातो.
सेरेब्रल पाल्सी (सीपी) हे भारतातल्या लहानग्यांमध्ये अपंगत्वाचे मुख्य कारण आहे. दरवर्षी जन्माला येणार्‍या एक हजार मुलांपैकी तीनजणांना सेरेब्रल पाल्सी असतो. त्यामुळे सेरेब्रल पाल्सी म्हणजे नेमके काय हे जाणून घेणे पालकांसाठी महत्वाचे आहे.
सेरेब्रल पाल्सी हा विकार हालचालींशी संबंधित असून यात स्नायूंची शक्ती, त्याचे नियमन आणि अतिरिक्त ताठरतेमुळे हालचालींवर मर्यादा येतात. ही लक्षणे स्नायूंच्या झिजेमुळे नाही तर मेंदूला होणार्‍या हानीमुळे होतात. सेरेब्रल पाल्सी होण्याच्या मागे अनेक बाबी कारणीभूत आहेत. सेरेब्रल पाल्सी होण्याची काही कारणे अशी आहेत प्रसूती दरम्यान आईला झालेला संसर्ग, काही औषधांचे सेवन, गंभीर जखमा ही प्राथमिक कारणे असू शकतात. त्याचबरोबर मुदतीआधी जन्मलेले अपत्य, जन्माच्यावेळी अपत्याचे वजन कमी असणे, मूल उशिरा रडणे, जन्मताना झालेल्या जखमा, एकावेळी अनेक मुलांचा जन्मही सेरेब्रल पाल्सीची कारणे असू शकतात.
सेरेब्रल पाल्सी असणारे मूल स्नायूंच्या हालचालींवर नियंत्रण ठेवू शकत नाही. तसेच त्यांच्या हाताच्या तसेच पायांच्या स्नायूंमध्ये ताठरता वाढते. जरी हा प्राथमिकदृष्ट्या हालचालींवर मर्यादा आणणारा विकार असला तरी मेंदूतील ज्या भागावर हा परिणाम घडवतो, त्यानुसार रुग्णाच्या आकलनक्षमता, शिकणे, बुद्धी, स्वभाव, संवाद, वाचा, संवेदना, श्रवण तसेच दृष्टीवर परिणाम घडवतो.
सेरेब्रल पाल्सी हा आयुष्यावर कायमस्वरुपी परिणाम घडवतो. विकारात मेंदूला होणारी इजा ही कायमची असते. मेंदूला एकदा हानी झाली की ती अधिक वाढत नाही पण बरीही करता येत नाही. परंतु या लक्षणांमध्ये सुधार किंवा बिघाड ही रुग्णाच्या घेतल्या जाणार्‍या काळजीवर अवलंबून असते. त्यामुळे सेरेब्रल पाल्सी म्हणजे काय हे समजून घेताना त्याची लक्षणे, त्याचे परिणाम याविषयी माहिती करून घेणे मोलाचे ठरते.
(लेखक प्रयास लर्निग अँन्ड थेरपी सेंटर फॉर स्पेशल चिल्ड्रन्स नाशिक येथे न्युरोफिजीओथेरपिस्ट आहेत.)
