– राकेश बोरा
कोरोना नामक विषाणूने संपूर्ण मानवजातीवर राज्य केले आहे. त्याने आम्हाला बरेच काही शिकविले आहे. आम्ही या काळात या सर्व गोष्टी आचरणात आणल्या, तरी पुरसे आहे. सकारात्मकरित्या याकडे पाहणे गरजेचे आहे. केवळ आजाराचा बाऊ करून चालणार नाही. अनेक वाईट सवयींवर या आजाराने लॉकडाऊनच्या काळात आम्हाला मात करायला शिकविले. शहरी भागातून अनेक नागरिक गावाकडे आले. प्रत्येक व्यक्तीच्या अंगी कुठली ना कुठली कला असतेच. या लॉकडाऊनच्या काळात आपल्यातील कलेला वाव मिळाला. कला जोपासू लागलो. कलेच्या माध्यमातून नवनिर्मिती केली. कुणी चित्रकार, कवी, लेखक, गायक होऊ लागले. असेच तुकाराम सोनवणे हे व्यवसायाने मेकॅनिकल इंजिनीअर असलेले आपल्या गावी अंदरसुलला आले. गावात फारसे काही बदललेलं नाही. शेतकरी अजूनही चांगले उत्पादन घेण्यासाठी धडपडत होते. शेतीसाठी अजूनही यंत्रसामुग्री वापरली जात नव्हती आणि लोक शेतीच्या कामासाठी गुरेढोरे आणि मजुरांवर अवलंबून होते. हे लक्षात येताच शेतकर्‍यांच्या मदतीसाठी त्यांनी ‘Electric bull’ म्हणजेच विद्युत बैल बनवत संपूर्ण राज्यात आपली छाप निर्माण केली.
ग्रामीण भागात राहणारे कित्येकजण आपलं शिक्षण पूर्ण करून शहरात नोकरी करण्यास जातात. मात्र असा एक काळ आला की तेव्हा बर्‍याच जणांना शहर सोडून गावी यावे लागले. कोरोना काळात कित्येक शहरी रहिवाशांनी गावी जाणं पसंत केलं. कोरोना महामारीच्या काळात देशात चालणार्‍या सर्वच गोष्टींवर बंदी घालण्यात आली होती. त्यामुळे त्यावेळी घरून काम करणे अनिवार्य झाले होते. त्याचवेळी पुण्यात राहणारे अभियंता तुकाराम सोनवणे आणि त्यांची पत्नी सोनाली वेलजाली यांनाही घरून काम करावे लागले होते. घरून काम करण्याची संधी मिळाल्यामुळे त्यांनी गावी जाण्याचा निर्णय घेतला. ते जवळजवळ 14 वर्षांनंतर आपल्या गावी अंदरसुलला परतत होते.
एक आठवडाभर घरी राहिल्यानंतर, त्यांच्या असं लक्षात आले की, त्यांच्या गावात फारसा बदल झालेला नाही. शेतकरी अजूनही चांगले उत्पादन घेण्यासाठी धडपडत आहेत. थोडेफार यांत्रिकीकरण झाले असेल मात्र उर्वरित समाज हा शेतीच्या कामासाठी गुरेढोरे आणि मजुरांवरच अवलंबून आहे. मात्र त्यांचं गावी येणं शेतकर्‍यांसाठी वरदान ठरलं आहे. तुकाराम सोनवणे हे व्यवसायाने मेकॅनिकल इंजिनीअर आहेत. पूर्वी ते फक्त सणासुदीच्या दिवसातच गावी यायचा, पण शहरात नोकरीमुळे एक-दोन दिवसांपेक्षा जास्त वेळ राहू शकत नसत.
लॉकडाऊनच्या काळात जेव्हा त्यांना घरून काम करण्याची संधी मिळाली तेव्हा त्यांनी त्याचा पुरेपूर फायदा घेतला. यावेळी त्यांना आपल्या घरात आरामात राहून कुटुंब आणि मित्रांसोबत वेळ घालवण्याची संधी मिळाली. काही काळ गावात राहिल्यानंतर तुकारामांच्या लक्षात आले की, गावात फारसे काही बदललेलं नाही. हे लक्षात येताच शेतकर्‍यांच्या मदतीसाठी त्यांनी ‘Electric bull’ बनवला. शेतकर्‍यांना लागवडीसाठी आणि चांगल्या उत्पादनासाठी अनेक समस्यांना तोंड द्यावे लागत आहे. मशिनऐवजी गुरे व मजुरांचा शेतीसाठी वापर केला जात असल्याने त्याचा थेट परिणाम शेतकर्‍यांच्या खिशावर होत होता. विशेषत: अर्धा एकर किंवा एक एकर जमीन असलेले छोटे शेतकरी सर्वाधिक प्रभावित झाल्याचं दिसून आलं.
तुकाराम यांच्या पत्नी सोनाली या इंडस्ट्रियल आहेत. यंत्राचा वापर न केल्याने उत्पादन खर्चात भर पडत असल्याचे दोघांच्याही लक्षात आलं. मशागत, पेरणी आणि कीटकनाशकांची फवारणी ही प्रक्रिया सामान्यतः मजुरांच्या मदतीने हाताने केली जाते. शिवाय, बैलांचा तुटवडा आहे, कारण त्यांची देखभाल करणे खूप महाग आहे. यापैकी कोणत्याही प्रक्रियेत आठवडाभराचा विलंब झाल्याचा थेट परिणाम कापणीच्या वेळेवर होतो आणि त्यामुळे पिकाच्या विक्रीवर परिणाम होतो. जर त्यांनी आठवडाभर उशिराने त्यांचे उत्पादन विकलं तर त्यांना चांगला नफाही मिळत नाही. या समस्येवर उपाय शोधत या दोघांनी ‘Electrical bull’ बनवला आहे. तुकाराम आणि सोनाली यांना विश्वास आहे की, यामुळे शेतकर्‍यांना, विशेषतः लहान शेतकर्‍यांना खूप मदत होईल. यासाठी खर्च खूप कमी येतो. लॉकडाऊनच्या काळात तुकाराम आणि सोनाली हे यंत्र शेतकर्‍यांना कशी मदत करू शकेल याचा विचार करू लागले. यासाठी त्यांनी मित्राच्या फॅब्रिकेशन वर्कशॉपच्या मदतीने मशीन बनवण्याचा निर्णय घेतला. मशिनच्या डिझाईनसाठी इंजिन व इतर साहित्य बाहेरून आणलं होतं. तुकाराम यांनी सांगितलं की, मशीन बनवण्याच्या आमच्या प्रयत्नाची माहिती स्थानिक लोकांना कळताच ते खूप उत्सुक झाले आणि आमच्या घरी येऊ लागले. लोकांनी आमच्या प्रयत्नांचे केवळ कौतुकच केले नाही तर त्यांना ज्या अडचणी येत होत्या त्याही त्यांनी स्पष्ट सांगितल्या. सध्याच्या ट्रॅक्टर आणि इतर उपकरणांचा शेतीवर कसा परिणाम झाला आहे हे लोकांनी सांगितले. सध्याच्या समस्यांवर मात करण्यासाठी आवश्यक असलेल्या उपायांवरही चर्चा करण्यात आली. तुकारामांनी सांगितलं की, शेतातील अशा काही प्रक्रिया आहेत, ज्या फक्त बैलच करू शकतो, कारण अशा कामासाठी ट्रॅक्टर खूप मोठा आहे. उदाहरणार्थ, बिया पेरणीसाठी बैलांचा वापर केला जाऊ शकतो, बैलांचा वापर करून वृक्षारोपणातील अंतर कमी करता येते.
तुकारामांनी गावात चौकशी केली की, ‘गावातील सुमारे 50 टक्क्यांहून अधिक लोकांकडे बैलच नाही. शिवाय, वाढणार्‍या रोपांची छाटणी करता येत नव्हती आणि त्यासाठी लागणारे श्रमही खूप महाग होते. तसेच कीटकनाशकांची फवारणी करणे कठीण होते, कारण एकदा झाडे वाढू लागली की, तेथे ट्रॅक्टरला जाण्यासाठी जागा नसते. मग त्यांनी शेतकर्‍यांशी त्यांच्या समस्यांवर चर्चा केली आणि नंतर त्यांना आणि सोनालीला हेही समजले की, विशिष्ट हंगामातील माती आणि पिकाच्या प्रकारानुसार शेतकर्‍यांच्या गरजा बदलतात. प्रत्येकाला समाधान मिळणे आवश्यक आहे. आठवण करून देताना त्यांनी सांगितलं की, ‘आम्ही अहोरात्र परिश्रम करून एक अशी मशीन (Electric bull) बनवली जी सर्व कामे प्रभावीपणे करेल. टेस्टवर काम केल्यानंतर, त्यांनी एका इंजिनवर चालणार्‍या उपकरणाची कल्पना केली, जी नांगरणी सोडून सर्व कामे करेल. ते म्हणतात, नांगरणीनंतर शेत तयार झाल्यावर आणि पहिला पाऊस पडला की, पेरणीपासून कापणीपर्यंत सर्व गोष्टींची काळजी Elctric bull घेऊ शकतो. एका पॅनेलद्वारे मशीनची तपासणी करण्यात आली.
आमच्या मशीनने ज्युरींना आकर्षित केलं. ज्युरी सदस्यांपैकी एक, अशोक चांडक, कृषी उपकरणे निर्मितीमध्ये उद्योजक नेते होते. त्यांनी सुचवले की, पारंपरिक इंधनावर काम करण्याऐवजी आपण मशीनला इलेक्ट्रिकवर स्विच केले पाहिजे. त्यांच्या शिफारशीनुसार तुकाराम आणि सोनाली यांनी Electric bull ची कल्पना केली. त्यांनी सांगितले की, त्यांनी त्यांचे उत्पादन विकण्यासाठी ‘कृषिगती प्रायव्हेट लिमिटेड’ नावाचा स्टार्टअपदेखील सुरू केला आहे. सोनालीने सांगितले की, सुमारे 2 एकर जमिनीच्या पारंपरिक देखभालीसाठी सुमारे 50 हजार रुपये लागतात. मात्र हे उपकरण केवळ 5 हजार रुपयात काम करून घेते. अशा प्रकारे, खर्च बचत होईल. याशिवाय, कोणत्याही सिंगल फेज युनिटवर केवळ 2 तासांत विद्युत उपकरण चार्ज करता येते.
एकदा पूर्ण चार्ज झाल्यावर हा Electric bull चार तास काम करतो. सोनाली म्हणते की, त्यांनी त्यांच्या प्रॉडक्शनची फारशी जाहिरात केली नसली तरी तिच्या नावीन्यपूर्ण मशीनला आधीच मागणी आहे. महाराष्ट्र, आंध्र प्रदेश आणि इतर राज्यांतील शेतकरी आणि कंपन्यांनी आमच्याशी संपर्क साधला आहे. आत्तापर्यंत,आमच्याकडे अनेक ग्राहकांनी मशीन बुक केलं आहे. सध्या सुमारे 7 डीलर्सशी आमची बोलणी सुरू आहेत. या प्रॉडक्शनचे उत्पादन सुरू असून ते लवकरच बाजारात उपलब्ध होणार असल्याचे सोनालीचे म्हणणे आहे. ती पुढे सांगते, आम्ही इतर 6 प्रकारच्या यंत्रांवरही काम करत आहोत, ज्या शेतकर्‍यांच्या विविध गरजा पूर्ण करू शकतात. संपूर्ण भारतातील भौगोलिक परिस्थिती आणि पीक पद्धती नेहमीच बदलत असते आणि देशभरातील शेतकर्‍यांना मदत करण्याचे आमचे ध्येय आहे. पुढे जाऊन, आम्ही मध्य पूर्व, आफ्रिका, आशिया आणि युरोपीय देशांतील शेतकर्‍यांच्या गरजा पूर्ण करण्याचे ध्येय ठेवणार आहोत.
कृषी क्षेत्रातील तिच्या योगदानाविषयी बोलताना ती म्हणते की, तिने केवळ आपल्या अभियांत्रिकी कौशल्याचा वापर करून शेतकर्‍यांना मदत करण्याचा प्रयत्न केला आहे. लोकांनी त्यांच्या समस्या सांगितल्या आणि त्या बिंदूंना आम्ही जोडलं. शेतकरी कुटुंबातील असल्यामुळे शेतकर्‍यांच्या समस्या आणि संघर्ष तिने जवळून पाहिल्याचे सोनाली सांगते. परंतु लॉकडाऊनमुळे त्याला स्वतःच्या पलीकडे विचार करण्याची आणि त्याच्या समुदायाबद्दल सहानुभूती दाखवण्याची परवानगी मिळाली. ती म्हणते, माझे बहुतेक नातेवाईक शेतकरी आहेत आणि संपूर्ण बंधुभाव आमच्यासाठी विस्तारित कुटुंबापेक्षा वेगळा नाही. आम्हाला बदल घडवून आणायचा आहे, शेतकर्‍यांचा फायदा करायचा आहे.