गेल्या काही दिवसांपासून हवामानात मोठ्या प्रमाणात बदल झाल्याचं चित्र आहे. देशातील अनेक राज्यांत तापमानानं कहर केला आहे. वाढत्या उष्म्यानं नागरिक बेहाल झाले आहेत. विशेष म्हणजे हवामान बदलावरील एका महत्वाच्या अभ्यासात उपग्रह डेटाने पृथ्वीच्या जलचक्राचे चिंताजनक चित्र दाखवले आहे. जगभरातील खार्‍या पाण्याचे स्रोत आणखी खारे होत चालले आहेत आणि गोड्या पाण्याचे स्त्रोत अधिक स्वच्छ होत आहेत. त्यामुळे दुष्काळ, पाणीटंचाई आणि जोरदार वादळ, पूर आदी संकटे आणखी तीव्र होणार असल्याचं सांगितलं जात आहे. हवामान बदलाच्या नवीन अभ्यासातून हे समोर आलं आहे. ताज्या संशोधनात हवामान बदलाच्या जलचक्राबाबत मोठा खुलासा करण्यात आला आहे. नवीन उपग्रह डेटावरून असे दिसून आले आहे की, जगभरात गोड्या पाण्याचे स्त्रोत अधिक स्वच्छ होत आहेत आणि खारे पाणी अधिक खारट होत आहे. एवढेच नाही तर हे सर्व अतिशय वेगाने होत आहे. असेच सुरू राहिल्यास वादळ अधिक तीव्र आणि प्राणघातक होईल. त्यामुळे जागतिक जलचक्राचा वेग आणखी वाढणार आहे.
जागतिक तापमानात सातत्याने वाढ होत असल्याने महासागरांच्या पृष्ठभागावरील बाष्पीभवनाचे प्रमाण वाढत असल्याची भीती हवामान शास्त्रज्ञ व्यक्त करीत आहेत. त्यामुळे महासागरांचा वरचा थर अधिक खारट होऊन वातावरणातील आर्द्रता वाढतेय. याचा परिणाम म्हणून जगाच्या इतर भागात पावसाचे प्रमाण वाढेल आणि तेथील पाण्याचे खुले स्रोत कमी खारे होतील, म्हणजेच स्वच्छ पाण्याचे स्त्रोत अधिक स्वच्छ होतील. ग्लोबल वॉर्मिंगसह जलचक्राचा वेग वाढला तर त्याचा आपल्या सर्वांवर खोल परिणाम होईल. दुष्काळ, पाणीटंचाई आणि जोरदार वादळ, पूर अशी परिस्थिती पाहायला मिळेल. या प्रक्रियेमुळे बर्फ वितळण्याचा वेगही वाढेल. कारण ध्रुवीय प्रदेशातही ध्रुवांवर पावसाचे प्रमाण वाढत आहे. संशोधकांच्या अभ्यासानुसार, वातावरणातील एवढ्या मोठ्या प्रमाणात बदलाचे वाढत्या पावसाच्या चक्रावर परिणाम होत आहे. त्यामुळे या भागात बर्फही वेगाने वितळू लागला आहे. उत्तर आणि दक्षिण ध्रुवावर खूप कमी क्षेत्रे आहेत, जिथे पृष्ठभागावर क्षारता मोजली जाते. परंतु नवीन उपग्रहाचा डेटामध्ये अधिक बाबी उघड होत आहेत.
अभ्यासात असे सांगण्यात आले आहे की, ज्या महासागरांमध्ये वारा फारसा जोरात नसतो, तेथे पृष्ठभागाचे पाणी उबदार होते, परंतु तेथे उष्णता पाण्याखाली जाऊ शकत नाही, ज्यामुळे वरचा पृष्ठभाग खालच्या भागापेक्षा जास्त खारट असतो. उपग्रह या बाष्पीभवनाचा प्रभाव पकडतात. वातावरण आणि महासागर अपेक्षेपेक्षा अधिक जोरदारपणे परस्परसंवाद करतात. अलीकडील हवामान मॉडेल्सचा अंदाज आहे की पृथ्वीचे जलचक्र तापमानवाढीच्या प्रत्येक अंशासाठी सात टक्के वेगाने वाढू शकते. म्हणजे सरासरी 7 टक्के जास्त ओला आणि 7 टक्के जास्त दुष्काळ दिसेल. उष्णकटिबंधीय प्रदेश आणि मध्य अक्षांशांमध्ये क्षारतेसाठी केलेली मोजमाप आणि उपग्रहांच्या मोजमापांमध्ये लक्षणीय अंतर्भाव दिसून आला आहे. उपग्रह मोजमाप पृथ्वीच्या जलचक्रात स्पष्ट बदल दर्शवितात. भूपृष्ठावरील क्षारता भूपृष्ठाखालील क्षारतेपेक्षा हळूहळू कमी होत जाते आणि या भागात समुद्राच्या पृष्ठभागाचे तापमान वाढते, तसेच आढळलेल्या थराची खोली आणि वार्‍याची तीव्रताही कमी होत असल्याचे आढळून आले आहे. संशोधकांचे म्हणणे आहे की, भविष्यातील महासागर मॉडेल्समध्ये सॅटेलाइट क्षारता डेटा समाविष्ट केला पाहिजे.
उष्णतेच्या लाटा, दुष्काळ आणि वादळांची तीव्रता भविष्यात वाढणार नाही, याची खात्री करण्याचा एकमेव मार्ग म्हणजे जागतिक तापमानवाढ मर्यादित करणे. आपण मानव या बाबतीत बरेच काही करू शकतो. इंटरनॅशनल पॅनेल ऑन क्लायमेट चेंजच्या अलीकडील अहवालात असा अंदाज आहे की, जर आपण ग्लोबल वॉर्मिंगला फक्त 2 अंशांपर्यंत मर्यादित ठेवत असू, तर अत्यंत हवामानाच्या घटना औद्योगिक क्रांतीच्या सुरुवातीच्या पातळीपेक्षा 14 टक्के जलद होतील. जगाचा एक चतुर्थांश भाग पाणीटंचाईला तोंड देत असताना ही चिंताजनक बाब आहे. शास्त्रज्ञांच्या अपेक्षेपेक्षा ग्रह गरम होत असल्याने हवामानाचा ताण अधिक वेगाने वाढत आहे. आपण आगीचे वणवे आणि दुष्काळामुळे होणारे जंगलातील मृत्यू पाहत आहोत. जेव्हा झाडे मरतात तेव्हा तो कार्बन वातावरणात पसरत जातो. तापमान वाढणार्‍या जगात कार्बन डायऑक्साईडच्या उच्च पातळीपासून झाडांना होणारे फायदे लोकांच्या समजण्यापेक्षा जास्त मर्यादित असू शकतात.
कार्बन डायऑक्साईडची वाढती पातळी आणि उष्णता, दुष्काळ, आग, किटक आणि रोगजंतू यांसारख्या हवामानातील तणावामुळे झाडांना फायदा होतो. ग्रह जसजसा गरम होत जातो तसतसे, चालू शतकात जंगलातील आगीचा धोका लक्षणीय वाढतो, विशेषत: पश्चिम अमेरिकेमधील मध्यम उत्सर्जन परिस्थितीत जंगलातील आगीचा धोका चार घटकांनी वाढण्याचा अंदाज आहे. दुष्काळ आणि किटकांचा धोका सुमारे 50 ते 80 टक्क्यांपर्यंत वाढतो. या अभ्यासांनी एकत्रितपणे असे सुचवले आहे की विकासासाठी कार्बन डायऑक्साईडचे फायदे लोकांना वाटत होते तितके मोठे असू शकत नाहीत आणि हवामानाचा ताण, विशेषत: जंगलातील आग, दुष्काळ आणि किटकांचा धोका, लोकांच्या आरोग्यावर परिणाम करू शकतो. अपेक्षेपेक्षा खूप मोठा असू शकतो.
विशेष म्हणजे 2050 पर्यंत जागतिक ऊर्जा उत्सर्जन दुप्पट झाल्यास दिल्ली आणि मुंबईचे सरासरी वार्षिक तापमान 1995-2014 या कालावधीपेक्षा 2080-99 या कालावधीत पाच अंश सेल्सिअस जास्त असेल, असंही सांगितलं जात आहे. हवामान बदलावरील आंतर-सरकारी समितीच्या सहाव्या मूल्यांकन अहवालाच्या आधारे पर्यावरण क्षेत्रात काम करणार्‍या ग्रीनपीस इंडिया या गैर-सरकारी संस्थेनेही हा नवीन उष्णतेचा अंदाज जाहीर केला. राष्ट्रीय राजधानीचे वार्षिक कमाल तापमान (1995 ते 2014 च्या जूनच्या नोंदींची सरासरी) 41.93 अंश सेल्सिअस आहे. एनजीओच्या अहवालात म्हटले आहे की, 2080-99 या कालावधीत ते तापमान 45.97 डिग्रीपर्यंत वाढेल आणि काही अत्यंत उष्ण वर्षांमध्ये ते 48.19 डिग्रीपर्यंत पोहोचू शकेल. अहवालात म्हटले आहे की, अलीकडील उष्णतेच्या लाटेत 29 एप्रिलला दिल्लीचे कमाल तापमान 43.5 अंश सेल्सिअस नोंदवले गेले, जे महिन्याच्या सरासरी कमाल तापमानापेक्षा खूप जास्त आहे.
अहवालानुसार, एप्रिल 1970 ते 2020 पर्यंतच्या दैनंदिन तापमानाच्या विश्लेषणातून असे दिसून येते की केवळ चार वर्षांत तापमान 43 अंश सेल्सिअसपेक्षा जास्त नोंदवले गेले आहे. 2080-99 या कालावधीत मुंबईचे सरासरी वार्षिक तापमान 1995-2014 या कालावधीपेक्षा पाच अंश सेल्सिअसने जास्त असेल आणि वार्षिक कमाल तापमान सध्याच्या 39.17 अंश सेल्सिअसवरून 43.35 अंश सेल्सिअसने वाढेल. चेन्नई आता सरासरीपेक्षा चार अंश सेल्सिअस जास्त उष्ण असेल, अंदाजे सरासरी वार्षिक तापमान 31 अंश सेल्सिअस असेल. त्याचे वार्षिक कमाल तापमान सध्या 35.1३ डिग्रीवरून 2080-99 या कालावधीत 38.78 डिग्रीपर्यंत वाढेल.
ग्रीनपीस इंडियाने म्हटले आहे की, तापमानात इतक्या उच्च आणि जलद वाढीचा अर्थ भारतात अधिक अभूतपूर्व आणि दीर्घकाळापर्यंत तापमानवाढ, अत्यंत हवामानातील बदल, हॉस्पिटलायझेशनमध्ये वाढ आणि शेती आणि वन्यजीवांचे अतुलनीय नुकसान होईल. ज्यामुळे अन्न आणि पोषण सुरक्षा धोक्यात येईल. ग्रीनपीस इंडियाचे मोहीम व्यवस्थापक अविनाश चंचल म्हणाले की, उष्णतेची लाट सार्वजनिक आरोग्य आणि अर्थव्यवस्थेसाठी घातक आहे. यामुळे परिसंस्थेलाही धोका निर्माण होतो. अशा अप्रत्याशित हवामान घटनांना हवामान बदलाशी जोडण्यासाठी आपल्याकडे पुरेसे विज्ञान आहे. महासागरांचे नियमन नसल्यामुळे आणि किनारपट्टीच्या भागांपेक्षा जास्त तापमान श्रेणीमुळे अंतर्देशीय शहरांमध्ये उष्णतेच्या लाटेची अधिक शक्यता असते. तापमानात झालेल्या तीव्र वाढीचा समान तापमान नमुने असलेल्या शहरांमधील नागरिकांवर विशेषतः दिल्ली, लखनौ, पाटणा, जयपूर आणि कोलकाता यांसारख्या शहरांमध्ये गंभीर परिणाम होण्याची अपेक्षा आहे. चंचल म्हणाले की, दुर्दैवाने या संकटाचा सर्वाधिक फटका असुरक्षित वर्गांना बसणार आहे. शहरी गरीब, बाहेरील कामगार, महिला, मुले, ज्येष्ठ नागरिक, लैंगिक अल्पसंख्याक इत्यादींना सर्वात जास्त धोका असेल कारण त्यांच्याकडे संरक्षणात्मक उपायांसाठी पुरेसा प्रवेश नाही. त्यामुळे हवामान बदलावर तोडगा काढणं अत्यंत आवश्यक आहे.
21 व्या शतकात सर्वसमावेशक कार्बन सिंकसाठी जंगलांवर अवलंबून राहणे कदाचित चांगली कल्पना नाही, विशेषतः समाज त्यांचे उत्सर्जन कमी करत नाही.
झाडे आणि जंगले इतर सर्व प्रकारच्या अद्भुत गोष्टी हवा आणि पाणी स्वच्छ करतात आणि ते लाकूड आणि पर्यटन आणि परागणाच्या दृष्टीने आर्थिक मूल्य प्रदान करतात. म्हणून ते कसे विकसित होतील हे समजून घेणे अनेक कारणांसाठी महत्त्वाचे आहे. अधिक आशावादी संदेश हा आहे की, पुढील दशकात आपल्या कृतींचा अर्थ खूप असेल. जर आपण हवामान बदलाची गती थांबवू शकलो आणि कमी उत्सर्जनाच्या मार्गावर जाऊ शकलो, तर जोखीम कमी करण्यासाठी आणि फायदा वाढवण्यासाठी लाभदायी ठरेल. विशेष म्हणजे ही आपल्यासाठी महत्त्वाची पावले उचलण्याची संधी आहे, ज्यामुळे शाश्वत जंगले नजीकच्या भविष्यासाठी कायम राहतील. आपण उत्सर्जन आणि हवामान बदल कमी करण्यासाठी काय प्रयत्न करतोय हे नजीकच्या काळात जंगलांच्या भविष्यासाठी खूप महत्त्वाचे ठरणार आहे.