15 ऑगस्ट 1947 रोजी लाल किल्ल्यावर ध्वजारोहणाचा ऐतिहासिक फोटो पहिल्या महिला पत्रकाराने आपल्या कॅमेऱ्यात कैद केला होता. घटनास्थळी एका महिलेच्या हातात असलेला कॅमेरा लोकांसाठी आश्चर्याचा विषय होता. त्या काळात महिला फोटो पत्रकार होणं खूप मोठं होतं.
होमी व्यारवाला यांच्या कारकिर्दीची सुरुवात
होमी व्यारवाला यांचा जन्म 09 डिसेंबर 1913 रोजी नवसारी, गुजरात येथे झाला. उत्तम शिक्षणासाठी होमी मुंबईत आले. होमीला मुंबईतील एका शाळेत प्रवेश मिळाला. दहावीची परीक्षा उत्तीर्ण करणारी ती तिच्या शाळेतील एकमेव विद्यार्थिनी होती. त्याच्या वर्गात एकूण 26 विद्यार्थी होते. होमीने मुंबईच्या जेजे स्कूल ऑफ आर्ट्स आणि सेंट झेवियर्स कॉलेजमधून आपले शिक्षण पूर्ण केले. शिक्षण पूर्ण केल्यानंतर त्यांनी मुंबईतील एका दैनिकासाठी छायाचित्रे काढण्यास सुरुवात केली आणि नंतर या क्षेत्रालाच आपला व्यवसाय बनवले. त्यानंतर 1942 मध्ये दुसऱ्या महायुद्धाच्या काळात व्यारवाला यांना ब्रिटीश माहिती सेवेत नोकरी मिळाली. होमी यांनी ब्रिटीश राजवटीपासून स्वातंत्र्यापर्यंतच्या काळात देशातील बदलांचे निरीक्षण करत भारतातील छायाचित्रे टिपली . पुरुष प्रधान मानल्या जाणाऱ्या या व्यवसायात होमी व्यारावाला यांनी एक वेगळी छाप सोडली.
आधुनिक भारताच्या इतिहासात होमी व्यारवाला यांचे नाव
होमी व्यारवाला यांनी आधुनिक भारताच्या ऐतिहासिक क्षणांची अनेक दुर्मिळ छायाचित्रे टिपली. स्वतंत्र भारतानंतर तिरंगा फडकवतानाचे छायाचित्र होमी व्यारवाला यांनी आपल्या कॅमेऱ्यात टिपले होते. याशिवाय महात्मा गांधींच्या हत्येची दुर्मिळ छायाचित्रेही काढण्यात आली आहेत. एवढेच नाही तर जवाहरलाल नेहरूंनी पोपटाला सोडल्याचे चित्रही टिपण्यात आले. जे लोकप्रिय होते. होमी व्यारवाला यांनी राष्ट्रपिता महात्मा गांधी आणि लाल बहादूर शास्त्री यांच्या अंत्यसंस्काराची दुर्मिळ छायाचित्रेही काढली होती. ब्रिटनची राणी एलिझाबेथ आणि अमेरिकेचे माजी राष्ट्राध्यक्ष जेव्हा भारतात आले तेव्हा त्यांनी त्यांच्या कॅमेऱ्यात त्यांची संस्मरणीय छायाचित्रेही घेतली.
होमी यांचं कार्य हे अतिशयोक्ती दर्शवणारं होतं. तसंच नवीन राष्ट्रांच्या वचनांसंबंधी भ्रमनिरास करणारंही होतं. असं त्यांच्या समीक्षकांचं मत आहे. उत्कृष्ट छायाचित्रांमधून आपल्या व्यवसायाला न्याय देणाऱ्या छायाचित्रकार म्हणून होमी व्यारावाला यांची ओळख आहे. फोटो काढण्यासाठी त्यांचे सगळ्यात आवडते व्यक्ती म्हणजे पंडित नेहरू होते. पंडित नेहरू सिगारेटू पिताना, किंवा तत्कालीन ब्रिटिश उच्चायुक्तांची पत्नी सिमोन यांची मदत करतानाचे फोटो होमाई यांनीच काढले आहेत. पंडित नेहरूची आज आपण जी छायाचित्रे बघतो, त्यापैकी बरीचशी छायाचित्रे होमाई व्यारावाला यांनीच काढली आहे.
1970 साली पत्रकारितेतून निवृत्ती
होमाई व्यारावाला यांनी १९७० पर्यंत फोटोजर्नलिस्ट म्हणून काम केले. ह्या काळात त्यांनी अनेक उत्तमोत्तम फोटो काढून देशविदेशात प्रसिद्धी मिळवली. त्यांनी त्यांच्या कारकिर्दीत भारत छोडो आंदोलन, दुसरे महायुद्ध ह्या काळातील अनेक संस्मरणीय फोटो काढले. त्यांनी काढलेते काही फोटो आज देखीत नावाजले जातात. होमाई यांनी त्यांच्या फोटोमधून तत्कालीन सामाजिक तसेच राजकीय परिस्थिती दर्शवण्याचे काम केले. १६ ऑगस्ट १९४७ रोजी तात किल्ल्यावर पहिल्यांदा तिरंगा फडकवताना, भारतातून लॉर्ड माउंटबॅटन ह्यांचे प्रयाण तसेच पंडित नेहरू, महात्मा गांधी आणि तालबहादूर शास्त्री ह्यांच्या अंत्ययात्रेची सगळी छायाचित्रे देखील होमाई यांनीच काढली होती. होमाई यांनी पतीच्या निधनानंतर 1970 साली पत्रकारितेतून निवृत्ती घेतली. त्यांना नव्या पिढीच्या फोटोग्राफर्सचेय बेताल आणि बेजबाबदार वागणे पसंत नव्हते.
व्यारवाला यांना 2010 मध्ये पद्मविभूषण मिळाला
होमी व्यारवाला एकूण 40 वर्षे फोटोग्राफीशी निगडीत होते. 2010 मध्ये त्यांना भारत सरकारने पद्मविभूषण पुरस्काराने सन्मानित केले.
2012 रोजी व्यारवाला यांचं निधन
15 जानेवारी 2012 रोजी बडोदा येथे राहत्या घरी होमी यांचं निधन झालं. आज त्यांच्या जन्मदिनानिमित्त गूगलने ‘फर्स्ट लेडी ऑफ द लेन्स’ असं म्हणत त्यांच्या कार्याचा गौरव केला आहे.
ज्या काळी स्त्रियांना घराबाहेर पडून शिक्षण घेण्याची मुभा नव्हती, त्याकाळी होमाई व्यारावाला यांनी फोटोजर्नलिझम सारख्या पुरुषप्रधान समजल्या जाणाऱ्या क्षेत्रात आपला ठसा उमटवला आणि पुढच्या पिढातील स्त्रियांसाठी आदर्श निर्माण केला. त्यांच्या या कर्त़ृत्वास सलाम!