नाशिक मध्यवर्ती बस स्थानकापासून 8 किमी अंतरावर, पांडवलेणी लेणी किंवा त्रिरश्मी लेणी ही नाशिकच्या दक्षिणेला त्रिरश्मी टेकड्यांवर वसलेली प्राचीन दगडी लेणी आहेत. लेण्यांचे स्थान हे महाराष्ट्रातील एक पवित्र बौद्ध स्थळ आहे आणि नाशिकमध्ये भेट देण्याच्या लोकप्रिय ठिकाणांपैकी एक आहे.
पांडवलेणी लेणी हीनयान बौद्ध धर्माचे प्रतिनिधित्व करणार्‍या 24 लेण्यांचा समूह आहे जो इसवी सनपूर्व 3 रे शतक ते इसवी सन 2 रे शतक या दरम्यान कोरलेल्या आहेत आणि त्यांचा महाभारतातील पात्रांशी (पांडवांचा) संबंध नाही. या लेण्या त्या काळातील शासकांनी बांधल्या होत्या. हीनयान बौद्ध भिख्खूंसाठी सातवाहन आणि क्षाहरता. लेण्यांचे अधिक प्राचीन नाव त्रिरश्मी लेणी आहे जेथे मूळ ‘त्रिराश्मी’ म्हणजे ‘ट्रिपल रॉयल’ आहे.
चैत्य असलेली १८वी लेणी वगळता बहुतेक गुहा विहार आहेत. लेणी 3, 10, 18 आणि 20 या 24 लेण्यांपैकी सर्वात लक्षणीय आणि आकर्षक लेणी आहेत ज्या त्यांच्या भव्य शिल्पांसाठी प्रसिद्ध आहेत. गुहे 3 मध्ये आकर्षक शिल्पांसह एक मोठा विहार आहे. गुहा 10 हा देखील एक विहार आहे परंतु तो लेणी 3 पेक्षा खूप जुना आणि बारीक आहे. लोणावळ्याजवळील कार्ला लेणीएवढी जुनी असल्याचे मानले जाते. या लेण्यांमध्ये तीर्थक्षेत्रे, टाके, दुर्मिळ शिलालेख, बुद्ध आणि बोधिसत्वाच्या कोरीव आकृत्या, तसेच वृषभदेव, अंबिकादेवी, वीर मणिभद्रजी इत्यादी जैन तीर्थंकरांच्या मूर्ती आहेत. चैत्य (गुहा 18) दर्शनी भागासह उत्कृष्ट शिल्पकला आहे.
या लेण्यांमध्ये अनेक शिलालेख सापडतात. लेणी 3, 11, 12, 13, 14, 15, 19 आणि 20 मधील शिलालेख वाचनीय आहेत. गुहा 15 – ‘श्री यज्ञ विहार’ शिलालेखात पश्चिम महाराष्ट्रावर राज्य करणारा शेवटचा शक्तिशाली सातवाहन राजा श्री यज्ञ सातकर्णी यांचा उल्लेख आहे. इतर शिलालेखांमध्ये भट्टपालिका, गौतमीपुत्र सातकर्णी, सातवाहनांतील वशिष्ठीपुत्र पुलुमावी आणि क्षत्रपांपैकी दोन, दक्षमित्र आणि उषवदंत ही नावे आढळतात.
पांडवलेणी लेण्यांपर्यंत डोंगराच्या पायथ्यापासून पायऱ्या चढून पोहोचता येते आणि लेण्यांपर्यंत पोहोचण्यासाठी २० मिनिटांचा ट्रेक करावा लागतो. येथील काही लेणी दगडी शिडीने गुंफून जोडलेल्या आहेत ज्या त्यांना इतर लेण्यांशी जोडतात.
प्रवेश शुल्क: रु. 5 प्रति व्यक्ती.
वेळः सकाळी ८ ते संध्याकाळी ६.
