माणसाला दुःखाने भरलेले असणे आवडते. रिकामे होण्याची भीती वाटते. सुख आणि दु:ख या एकाच नाण्याच्या दोन बाजू आहेत. आनंदाची किनार दूर असली तरी बर्‍याचदा दु:खाचा किनारा जवळ असतो. जो जवळ असतो त्याचा आपल्यावर सर्वात आधी प्रभाव पडतो. प्रत्येक माणसामध्ये काहीतरी मिळवण्याची भूक असते. अहंकार हे दुःखाचे अन्न आहे. आपण अतिरंजित दुःखाचं वर्णन करून ते सांगतो, कारण अहंकार त्या वेळी आपल्याला आनंद देत असतो. पण सत्याच्या साहाय्याने विजय हवा असेल तर अहंकाराचा त्याग करावा लागतो. काँग्रेसच्या भारत जोडो यात्रेबद्दलही असंच म्हणावे लागेल.
भाजपविरोधी पक्षांची पुन्हा एकजूट करण्याचे प्रयत्न अधिक तीव्र झाले आहेत, यात काही नवल नाही. सध्या नितीश कुमार त्याची कमान हाती घेताना दिसत आहेत. सर्व विरोधी पक्ष एकत्र आल्यास आगामी सार्वत्रिक निवडणुकीत भाजपच्या ५० जागा कमी होऊ शकतात, असा त्यांचा दावा आहे, परंतु सध्या तरी तसे काही होताना दिसत नाही. मणिपूरमधील सहापैकी पाच आमदार भाजपमध्ये गेल्याने नितीशकुमार नाराज होणे स्वाभाविक आहे, पण काही दिवसांपूर्वी ते स्वत: भाजपपासून फारकत घेऊन महाआघाडीसोबत गेले हेही वास्तव आहे. नितीश कुमार यांनी महाआघाडीशी हातमिळवणी केल्यापासून त्यांचे सहयोगी आणि समर्थक त्यांना पंतप्रधानपदाचा योग्य उमेदवार म्हणून प्रोजेक्ट करण्याचा प्रयत्न करीत आहेत.
यात काही नुकसान नाही, पण अडचण अशी आहे की इतर विरोधी पक्ष पंतप्रधानपदाचे उमेदवार म्हणून त्यांचे नाव पुढे करण्यात उत्साह दाखवत नाहीत. नुकतेच तेलंगणाचे मुख्यमंत्री के. चंद्रशेखर राव यांनीही पंतप्रधानपदाचे उमेदवार म्हणून त्यांचे नाव पुढे करण्यात टाळाटाळ केली. आश्चर्याची गोष्ट नाही की, यामागे त्यांची महत्वाकांक्षा आहे की ते स्वतः पंतप्रधानपदाचे दावेदार बनतील, असंही बोललं जातंय. ते अनेक दिवसांपासून विरोधी पक्षांना एकत्र करण्याचा प्रयत्न करीत आहेत. काही काळापूर्वी ममता बॅनर्जीही असेच प्रयत्न करीत होत्या. यापूर्वीही असेच प्रयत्न शरद पवार आणि अन्य काही नेत्यांनी केले आहेत.
काही विरोधी नेत्यांना काँग्रेससोबत तर काहींना काँग्रेसला न जुमानता एकत्र यायचे आहे. काँग्रेसला सोबत न घेता विरोधी पक्षांची आघाडी स्थापन करता येते, पण ती मोठी राजकीय शक्ती बनू शकत नाही. त्याचप्रमाणे उर्वरित पक्षांनी राहुल गांधींना पंतप्रधानपदाचे उमेदवार म्हणून स्वीकारले तरच काँग्रेस विरोधी पक्षांना एकत्र करण्याच्या मोहिमेत यशस्वी होऊ शकते, हेही स्पष्ट झाले आहे. याची शक्यता कमी आहे. लहान-मोठे राजकीय पक्ष सध्या आपापसात चढाओढ करीत आहेत. नितीशकुमार सर्वांना भेटत आहेत, पण फक्त भेटणे आणि निवेदने देऊन चालणार नाही. भारतीय राजकारणातील विरोधकांचा सर्वात मोठा शत्रू म्हणजे छोट्या पक्षांच्या नेत्यांचा मोठा अहंकार हा आहे. एकत्र येण्यासाठी, सामील होण्यासाठी, जिंकण्यासाठी अहंकाराचे अडथळे दूर करावे लागतात.
जसे अटलजींनी सर्वांना सोबत घेतले. भाजपसारख्या कट्टर पक्षाचे नेते असूनही त्यांनी सर्वांना हाताळले. विशेष म्हणजे सर्वांनी त्यांचे ऐकलेसुद्धा. तेही मान्य करावे लागेल. आपले दु:ख बाजूला ठेवून इतरांच्या सुखात आनंदी राहावे लागते. मग विजय मिळतो. राहुल गांधी सध्या भारत जोडो यात्रेवर आहेत. ते कन्याकुमारीहून निघाले आहेत. ते म्हणतात, तुम्ही एक पाऊल टाका, मी एक पाऊल टाकेन. त्यानंतर भारत सामील होईल. मग भारत एकत्र येईल. दोन दिवसांत या यात्रेतून वेगळे काही घडू नये, असे वाटत असले तरी काँग्रेस कार्यकर्त्यांमध्ये उत्साह नक्कीच येणार आहे. ही यशाची चिन्हे आहेत. यश हे सत्तेचे नसते, तर ते आहे तिथून पुढे जाण्यात असते. उत्साह असेल तर नक्कीच पुढे जाता येईल.
त्याची दिशा योग्य असेल तर उत्तमच आहे. मात्र, राहुल गांधींच्या दौर्‍याला कोणी विरोध करत नसून, जे पक्ष एकत्र येण्याच्या चर्चा करत आहेत, तेही एकत्र येत नाहीत. या प्रवासात इतर पक्षांनीही सामील व्हावे, एकामागून एक एक दिवस त्या प्रवासाचा एक भाग असावा. तरच सर्व विरोधी पक्षांचा अहंकार कमी होईल आणि दु:खाचे ढग दूर होतील. यात्रेच्या माध्यमातून अनेक राजकीय चळवळी किंवा मोहिमा यशस्वी झाल्या आहेत. गांधीजींच्या दौर्‍यांचा आजच्या राजकारणाशी संबंध जोडता येणार नाही, पण अडवाणींची भेट, चंद्रशेखर यांची भेट, मुरली मनोहर जोशी यांची भेट राजकीयदृष्ठ्या यशस्वी म्हणता येईल.
राहुल गांधींचा दौरा कितपत यशस्वी होईल, हे आतापासूनच सांगता येणार नाही, पण एक गोष्ट निश्चित आहे की, यामुळे काँग्रेस पक्ष आणि कार्यकर्त्यांमध्ये नक्कीच उत्साह संचारेल. जे याक्षणी दुःखी आणि निराश आहेत, ते बरोबरही आहे. सततच्या पराभवाने, सततच्या अपयशाने मन तुटलेले असते. ही भारत जोडो यात्रा कार्यकर्त्यांची तुटलेली मने सुधारण्याचे आणि जोडण्याचे काम करेल. या यात्रेमुळे कन्याकुमारी ते काश्मीरपर्यंत पसरलेल्या काँग्रेसच्या कार्यकर्त्यांमध्ये उत्साह संचारू शकला, तर काँग्रेसच्या राहुल गांधी यांच्यासाठी ते निश्चितच फायद्याचे ठरेल. आतापर्यंत ज्या पराभवाचे खापर त्यांच्या माथी मारले गेले ते सारे नाहीसे होणार आहेत. मग काँग्रेसच्या पराभवाचे खापर राहुल यांच्यावर फोडून कोणीही गुलाम नबी पक्ष सोडू शकणार नाहीत. वास्तविक हा प्रवास राहुल गांधींच्या उद्धाराचा उपक्रम म्हटला तरी अतिशयोक्ती होणार नाही.
विशेष म्हणजे गेल्या दशकातील काँग्रेस आणि भाजपच्या नशिबातील तफावतीचा सर्वात धक्कादायक आकडा असा आहे. २००९ च्या लोकसभा निवडणुकीत भाजपला ७.८४ कोटी मते मिळाली होती, जी २०१९ मध्ये जवळपास तिप्पट होऊन २२.९ कोटी झाली. त्याचवेळी काँग्रेसला २००९ मध्ये ११.९ कोटी मते मिळाली होती, जी २०१९ मध्ये ११.९४ कोटी मते होती. याचा अर्थ असा की, भाजपची वाढ झपाट्याने झाली, तर काँग्रेसला नवीन आणि तरंगत्या मतदारांना आकर्षित करण्यात अपयश आले. फक्त २००९ साल आठवा, जेव्हा काँग्रेसने राष्ट्रीय निवडणुकीत भाजपचा पराभव केला होता. तेव्हा काँग्रेस हा उदयोन्मुख पक्ष होता. तेव्हा २०६ जागा जिंकल्या होत्या, १९८४ मध्ये प्रचंड बहुमत मिळाल्यानंतरची त्याची सर्वोत्तम कामगिरी होती. त्या तुलनेत भाजपला केवळ ११६ जागा जिंकता आल्यात, ही १९९१ नंतरची सर्वात वाईट कामगिरी आहे. पण यशाबरोबरच आत्मसमाधान मिळते. उद्याचे ठोस काम करण्याची आणखी एक संधी द्यावी, या विचाराने मतदारांनी काँग्रेसला विजयी केले होते. पण काँग्रेसला आपल्या वर्चस्वाचे नवे पर्व सुरू झाल्याचे वाटले.
उलट २००९ च्या निकालांनी भाजपला सावध केले आणि अटल-अडवाणी युग संपल्याचे समजले. २०११-१२ या काळात यूपीए सरकार भ्रष्टाचाराच्या आरोपांनी घेरले गेले आणि अण्णा हजारे यांच्या आंदोलनाला वेग आला. काँग्रेसला या आंदोलनाला आव्हान देता आले नाही, तर भाजपने या सरकारविरोधी लाटेचा फायदा घेत नरेंद्र मोदींना तगडा नेता म्हणून पुढे केले. प्रश्न असा आहे की, जर भाजप २००९ नंतर पुनरागमन करू शकत असेल आणि त्यानंतर अवघ्या पाच वर्षांनी पहिले संसदीय बहुमत मिळवू शकत असेल, तर काँग्रेस तेच का करू शकत नाही? उत्तर कोणत्याही पक्षाच्या पुनरुज्जीवनासाठी आवश्यक असलेल्या तीन घटकांमध्ये आहे ते म्हणजे एक मजबूत संदेश, एक प्रेरक नेतृत्व आणि मजबूत संघटना. २०१४ ची लोकसभा निवडणूकही भाजपनं याच तीन घटकांमुळे जिंकली.
त्यांनी भ्रष्टाचारमुक्त, स्थिर प्रशासनाचे आश्वासन दिले आणि ‘अच्छे दिन आयेंगे’चा नारा दिला. महागाई, भ्रष्टाचार आणि युतीच्या राजकारणात त्रस्त झालेल्या मतदारांवर याचा परिणाम झाला. मोदींमध्ये भाजपला मनमोहन सिंग यांच्या अगदी विरुद्ध असलेला एक मन वळवणारा नेता सापडला. दुसरीकडे संघ परिवाराच्या रूपाने भाजपकडे असा केडर होता, जो जनतेशी संपर्क साधू शकेल, त्यांच्याशी संवाद साधू शकेल. गेल्या दशकात काँग्रेस या तिन्ही आघाड्यांवर संघर्ष करताना दिसत आहे. भाजपच्या अति राष्ट्रवादापुढे काँग्रेसच्या मतांचे ध्रुवीकरण करणे सोपे झाले. हिंदू विरुद्ध हिंदुत्व या पक्षाच्या नेत्यांना आणि कार्यकर्त्यांनाही गोंधळात टाकले, कारण सोनिया गांधी यांनी २०१८ मध्येच कबूल केले होते की, काँग्रेस हा मुस्लिमांना अनुकूल पक्ष असल्याचे लोकांना पटवून देण्यात भाजप यशस्वी ठरला आहे. राहुल गांधींची खिल्ली उडवण्यातही भाजपला यश आले. भाजपने हुशारीने त्यांची ‘पप्पू’ अशी प्रतिमा निर्माण केली. राहुल गांधी सामान्यांशी संवाद प्रस्थापित करू शकले नाहीत आणि त्यांच्या उदासिनतेमुळे काँग्रेसला उलटा फटका बसला.
२०१९ च्या लोकनीती पोस्ट-पोल सर्व्हेमध्ये असे आढळून आले आहे की, १८ ते २१ वयोगटातील तरुणांमध्ये मोदी आणि राहुल यांच्या लोकप्रियतेतील अंतर सर्वात जास्त आहे. राहुल सोशल मीडियाचा वापर करून तरुणांमध्ये प्रवेश करू शकले नाहीत. संघटनात्मक पातळीवरही काँग्रेस पुन्हा सक्रिय होऊ शकली नाही. सत्तेत राहण्याची तिला इतकी सवय झाली होती की त्यांना कार्यकर्त्यांना प्रोत्साहन देण्याची गरज भासली नाही. सेवा दलासारख्या तळागाळातील संघटना उपेक्षित असताना उच्च कमान संस्कृतीने प्रादेशिक नेत्यांच्या सक्षमीकरणात अडथळा आणला. आज काँग्रेसला केवळ मोदीविरोधापलीकडे जाऊन भारत जोडो म्हणजे काय ते देशाला सांगावे लागेल. सत्तेला ‘विष’ म्हणून न पाहणारा राहुल यांच्यापेक्षा प्रेरणादायी आणि प्रभावी नेता शोधावा लागेल.
त्याचबरोबर बूथ स्तरापासून सुरुवात करून आपल्या तळागाळातील संघटनेत आमूलाग्र बदल घडवून आणावा लागेल. भाजपच्या यशात बूथ लेव्हल मॉडेलचाही मोठा वाटा आहे आणि बूथ कमिट्या आणि पन्नाप्रमुख हे त्यांच्या निवडणूक यंत्रणेचा अविभाज्य भाग बनले आहेत. गुजरातमध्ये जर आम आदमी पार्टी दमदार प्रचार करू शकते, तर काँग्रेस का करू शकत नाही? भक्कम संदेश, प्रेरणादायी नेतृत्व, मजबूत संघटन हे तीन घटक कोणत्याही पक्षाच्या पुनरुज्जीवनासाठी आवश्यक असतात. त्यामुळे आता काँग्रेसला मागचं सगळं विसरून अहंकाराचा त्याग करावा लागेल आणि सगळ्यांना सोबत घेऊन चालावे लागेल. त्याची सूतराम शक्यता कमी वाटतेय. पण देशात सध्याच्या घडीला एक सक्षम विरोधी पक्ष असणे ही लोकशाहीची गरज आहे.
२०२४ च्या सार्वत्रिक निवडणुकीला अजून उशीर असल्याने विरोधी एकजुटीचे भवितव्य काय असेल हे सांगणे कठीण आहे, परंतु आतापर्यंतचा अनुभव असे सांगतो की, विरोधकांनी कितीही एकत्र येण्याचा प्रयत्न केला तरी तो अपयशी ठरण्याचीच शक्यता अधिक आहे. भाजपविरोधी पक्षांनी पंतप्रधानपदाच्या उमेदवारावर एकमत होणे विरोधी ऐक्यासाठी तर आवश्यक आहेच, पण त्यांनी देशातील जनतेला आकर्षित करू शकेल, असा समान किमान कार्यक्रम तयार करणेही आवश्यक आहे. आतापर्यंत असा कोणताही कार्यक्रम किंवा चर्चा केलेली ऐकिवात नाही. काँग्रेसकडे काही असले तर ते फक्त मोदी हटाओचा नारा. पण फक्त मोदी हटावचा नारा देऊन भाजपचे सरकार जाणार नाही. तर त्यासाठी काँग्रेसला काही आश्वासक आणि ठोस पावले उचलावी लागणार आहेत. त्यामुळे भारत जोडो यात्रा काँग्रेसला परत नवसंजीवनी मिळवून देते का हे येत्या काळातच आपल्याला समजणार आहे.