–रवींद्रकुमार जाधव
सध्या जगभरातील लोकसंख्येने आठ अब्जाचा आकडा पार केला आहे. गेल्या काही दशकांपासून वाढत्या लोकसंख्येवर आंतरराष्ट्रीय स्तरावर चिंता व्यक्त केली जात आहे. लोकसंख्या नियंत्रण उपायांवरही अनेक वर्षांपासून चर्चा होत आहे. हे होत असताना लोकसंख्या वाढीच्या नव्या आकडेवारीवर विचार व्हायला हवा. या बाबीकडे दुर्लक्ष होताना दिसते. कारण गेल्या काही दशकांत जगातील जन्मदरसुद्धा कमी होत चालला आहे आणि ही निश्चितच चिंतेची बाब आहे.
लोकसंख्येच्या विश्लेषणात असे समोर आले आहे की १९५० नंतर जन्मदर हा सर्वात कमी पातळीवर आहे. म्हणजेच गेल्या दशकांमध्ये लोकसंख्या नियंत्रणाचे उपाय प्रभावी ठरले आहेत, यावर आपण समाधानी राहू शकतो. अशा परिस्थितीत अपेक्षेपेक्षा लोकसंख्या का वाढत आहे, असा प्रश्न उपस्थित होणे साहजिकच आहे. जगभरातील सरकारांनी केलेल्या चांगल्या कामांमुळे नागरिकांचे सरासरी आयुर्मान वाढले, असे उत्तर दिले जात आहे. लोकसंख्येच्या वाढीचे कारण आरोग्यसेवेतील वाढ आणि राहणीमानात झालेली सुधारणा हेच असेल, तर आता लोकसंख्येचा नवा आकडा कशाच्या आधारावर मांडणार याची खंत आपण बाळगणार आहोत का, हा खरा प्रश्न आहे.
अनेक देशांच्या सरकारांना त्यांच्या नागरिकांच्या किमान गरजा पूर्ण करणे फार कठीण जात आहे हे कोणीही नाकारू शकत नाही. पाणी आणि अन्नाचा तुटवडा असो किंवा वाहनांचे प्रदूषण असो, अशा समस्यांसाठी दिलेली सर्वात सोपी कारणे म्हणजे वाढती लोकसंख्या, पण जर जगात जन्मदराचे लक्ष्य कमी-अधिक प्रमाणात साध्य झाले असेल, तर प्रश्न सोडवण्यासाठी दुसरा कोणता मार्ग असू शकतो? त्यांच्या किमान आकारमानाच्या लोकसंख्येच्या किमान गरजा पूर्ण करण्यासाठी विकासाचे नवे मॉडेल शोधणे हे जगभरातील विकासतज्ज्ञांसमोरील सर्वात मोठे आव्हान आहे.
लोकसंख्या कमी करण्यासाठी जन्मदर आणखी खाली आणता येईल असे काही अभ्यासकांना वाटत असले तरी हे लक्षात घेण्यासारखे आहे की अनेक देशांमध्ये विकासाचे चाक फिरवणार्‍या तरुणांची लोकसंख्या कमी होत आहे. तज्ज्ञांच्या मते जन्मदर एका पातळीच्या पुढे कमी करता येत नाही, अन्यथा भविष्यात तरुणाई कमी पडू लागेल. म्हणजेच लोकसंख्येचा मुद्दा तितकासा सोपा नाही. आपल्या देशाचा विचार करता वाढत्या लोकसंख्येच्या ट्रेंडमध्ये असेही सांगण्यात आले आहे की भारताची लोकसंख्या जगातील सर्वात जास्त लोकसंख्या असलेल्या चीनपेक्षा जास्त होणार आहे. हे धक्कादायक आहे कारण एवढ्या लवकर अशी परिस्थिती येईल याचा अंदाज नव्हता. भारत जन्मदरावर नियंत्रण ठेवण्याचा दावा करीत असला तरी यासोबतच जगण्याचे सरासरी वयही वाढत आहे.
अर्थात इच्छा पूर्ण करण्यासाठी पृथ्वीवर कमी संसाधने आहेत, परंतु मानवाच्या मूलभूत गरजांसाठी संसाधने फार कमी नाहीत. उपलब्धतेचा विचार केला तर आपल्याकडे निसर्गाच्या देणगीसह पुरेसे पाणी आहे. योग्य व्यवस्थापनासह आम्ही ते वापरण्यासाठी योग्य बनवू. आपल्याकडे पुरेसे अन्नधान्य उत्पादन करण्याची क्षमताही आहे. विद्यमान तंत्रज्ञानाच्या सहाय्यानेच आपल्याला अनेक दशकांपर्यंत अन्नाची खात्री देता येईल. म्हणूनच केवळ आपल्याला भविष्याची चिंता करण्याची गरज नाही, तर विचार करण्याची गरज आहे हे निश्चित!
–(लेखक सामाजिक विश्लेषक आहेत)
