दिवस पूर्ण भरून प्रसूती झालेल्या बाळांसाठी आईचे दूध लाभदायक असते. या दुधामुळे बाळाला पोषक आहार मिळतोच, त्याचप्रमाणे या दुधाचे अनेक वैद्यकीय लाभही असतात. म्हणून, मातांनी आपल्या बाळांना स्तनपान करणे गरजेचे आहे. दरवर्षी १२० हून अधिक देशांत जागतिक स्तनपान सप्ताह म्हणून साजरा करण्यात येतो. जन्मल्यानंतर पहिल्या सहा महिन्यांपर्यंत स्तनपान दिले पाहिजे, असे जागतिक स्तनपान सप्ताहाचे ध्येय आहे. कारण या दुधामधून आरोग्याचे लाभ मिळतात, महत्त्वाची पोषक तत्वे मिळतात. न्यूमोनियासारख्या घातक आजारांपासून संरक्षण मिळते. नवजात बालकांच्या वाढीस चालना मिळते. तसेच मुदतपूर्व प्रसूत झालेल्या बाळांना स्तनपानाचा खूपच लाभ होतो.
गर्भधारणा झाल्यापासून ३७ आठवडे किंवा त्या आधी झालेल्या प्रसूतीला मुदतपूर्व प्रसूती म्हणतात. दर वर्षी सुमारे दीड कोटी मुलांची प्रसूती मुदतपूर्व होते आणि हा आकडा दरवर्षी वाढतच चालला आहे. एनआयसीयूमध्ये दाखल करण्यात आलेली मुल मातांपासून विलग असतात आणि आईच्या दुधातील संरक्षक लाभांमुळे हे दूध या बाळांना अधिक आवश्यक असते. त्याचप्रमाणे त्यांना आरोग्य आणि वाढीच्या समस्यांचा धोका अधिक असतो. आईचे दूध हे औषधांसारखे कार्य करते. त्यामुळे आईच्या दुधाचे महत्त्व असणे आवश्यक आहे, जेणेकरून ते आपल्या मुदतपूर्व बाळांना सुदृढ सुरुवात करून देऊ शकतील.
मातेच्या दुधात प्रतिरोधक पेशी, इम्युनोग्लोब्युलिन्स, संप्रेरके, प्रोबायोटिक्स आणि वाढीला चालना देणारे घटक असतात. या संदर्भात झालेल्या अभ्यासांमध्ये आढळून आले आहे की,स्तनपानावर वाढलेल्या बाळांना संसर्ग (सेप्सिस) आणि नेक्रोटायझिंग एंटरोकोलायटिस (अपचन आणि त्याने आतड्यांना येणारी सूज) होण्याची शक्यता कमी असते. मुदतपूर्व प्रसूत झालेल्या बाळांसाठीही पहिल्या सहा महिन्यांमध्ये केवळ स्तनपान देण्याची शिफारस करण्यात येते. ६ महिन्यांनंतर इतर अन्नपदार्थांसह स्तनपान २ वर्षांपर्यंत सुरू ठेवावे.
मातेच्या दुधाचे अनेक फायदे असल्यामुळे नवजात बालकासाठी स्तनपान आवश्यक असते. कोलोस्ट्रम हे आईच्या शरीरात सर्वप्रथम तयार होणारे दूध असते आणि आतड्यांची वाढ आणि संसर्गाचा धोका कमी करण्यासाठी ते आवश्यक असते. त्याचप्रमाणे या दुधात ओमेगा–३ सारखे मेदयुक्त घटक असतात. जे मुदतपूर्व प्रसूती झालेल्या बाळांच्या मेंदूच्या वाढीसाठी आवश्यक असतात. हे घटक सामान्यत: शेवटच्या तिमाहीमध्ये विकसित होतात. पण मुदतपूर्व प्रसूती झाल्यामुळे या वाढीवर थोडाफार परिणाम झालेला असू शकतो. मातेच्या दुधाचे प्रमाण जेवढे वाढते तेवढाच सडन इन्फंट डेथ सिन्ड्रोम (एसआयडीएस), अॅलर्जी, लहानपणी होणारा मधुमेह आणि स्थूलपणाचा धोका कमी होतो. दररोज १० मिली जास्त दूध प्यायल्यास सेप्सिसचा धोका १९ टक्क्यांनी कमी होतो.
एनआयसीयूमधील वास्तव्यानंतरही आईच्या दुधामुळे नवजात बालकाच्या मेंदूचा विकास अधिक जोमाने होतो. ज्या बाळाला दररोज आईचे ११० मिलिहून दूध मिळते त्याचा १८ व्या महिन्यातील बुध्यांक आणि बिहेव्हिअरल स्कोअर्स (वागणुकीतील गुण) वाढतात आणि फॉर्म्युला दुधाच्या तुलनेने लघुकालिन व्यंगे निर्माण होण्याची शक्यता कमी असते. स्तनपान मिळत असलेल्या मुदतपूर्व प्रसूत झालेल्या बाळांना हॉस्पिटलमधून लवकर डिस्चार्ज मिळतो आणि तो मिळाल्यानंतर पहिल्या वर्षात हॉस्पिटलमध्ये पुन्हा दाखल व्हावे लागण्याची शक्यता कमी असते. त्यामुळे मृत्यू किंवा व्यंगांचे प्रमाणही कमी होते आणि जीवनमानाचा दर्जा सुधारतो.
– डॉ. तुषार पारीख; मदरहूड हॉस्पिटलमधील पीडियाट्रिक्स आणि निओनॅटोलॉजी विभागाचे प्रमुख सल्लागार
