जगात अशी अनेक विद्यापीठे आहेत जिथे सर्व प्रकारच्या विषयांवर आणि लोकांशी संबंधित समस्यांवर संशोधन केले जाते. त्यापैकी एक स्टॅनफोर्ड युनिव्हर्सिटी आहे, या विद्यापीठाने जागतिक लोकसंख्येवर केलेल्या संशोधनातून असे समोर आले आहे की, जगातील दुसर्‍या क्रमांकाचा देश असलेल्या भारताची लोकसंख्या ७८ वर्षांनंतर म्हणजेच २१०० मध्ये ४१ कोटींनी कमी होईल आणि लोकसंख्येची घनताही कमी असेल. त्याचबरोबर चीनची लोकसंख्या ४९ कोटींवर जाईल. अहवालात असे म्हटले आहे की जेव्हा लोकसंख्या वाढ नकारात्मक असते तेव्हा त्या लोकसंख्येचे ज्ञान आणि जीवनमान स्थिर होते, परंतु ते देखील हळूहळू नाहीसे होते, ज्याचे नक्कीच हानिकारक परिणाम होतात. आगामी काळात भारतातील लोकसंख्येची घनता खूपच कमी होईल असा अंदाज आहे. आज भारत आणि चीनची लोकसंख्या सारखीच दिसते, परंतु घनतेमध्ये खूप फरक आहे. भारतात प्रति चौरस किलोमीटर सरासरी ४७६ लोक आहेत, तर चीनमध्ये प्रति चौरस किलोमीटर १४८ लोक आहेत.
भारतातील लोकसंख्येची घनता प्रति चौरस किलोमीटर ३३५ व्यक्तींपर्यंत घसरण्याची अपेक्षा आहे आणि ही घट संपूर्ण जगाच्या तुलनेत खूपच जास्त असेल. भारताच्या लोकसंख्येच्या घनतेच्या अंदाजातील घट हे देशाच्या कमी लोकसंख्येमुळे आहे. संयुक्त राष्ट्रांच्या प्रकल्पांच्या ताज्या अहवालात सन २०२२ मध्ये १४१ कोटी असलेली भारताची लोकसंख्या २१०० मध्ये कमी होऊन १०० कोटी होईल. जगाच्या लोकसंख्येचे आणि विशेषत: भारतीय लोकसंख्येचे नुकसान-लाभ आणि कारण जाणून घेण्याचा प्रयत्न केला तर ते आणखी धक्कादायक आहे. मेडिकल जर्नलमध्ये प्रकाशित झालेल्या अभ्यासानुसार जगभरात जन्मदर कमी होत आहे आणि याचा अर्थ या शतकाच्या अखेरीस जगातील जवळपास सर्वच देशांची लोकसंख्या कमी होईल. या अहवालात त्याचा समाजावर होणारा परिणामही नमूद करण्यात आला आहे.
अहवालानुसार, या शतकाच्या अखेरीस जपानची लोकसंख्या निम्मी होईल. २०१७ च्या जनगणनेनुसार, जपानची लोकसंख्या १ कोटी २८ लाख होती, परंतु या शतकाच्या अखेरीस ती कमी होऊन ५३ कोटी होईल असा अंदाज आहे. जपान हा लोकसंख्येनुसार जगातील सर्वात जुना देश आहे, ज्यात १०० वर्षांवरील लोकांची संख्या सर्वाधिक आहे. त्यामुळे जपानमध्ये काम करण्याची क्षमता असलेल्या लोकांची संख्या सातत्याने कमी होत आहे, त्यामुळे परिस्थिती आणखी बिकट होण्याची शक्यता आहे. जपानप्रमाणेच इटलीमध्येही वृद्धांची संख्या मोठी आहे. २०१९ च्या जागतिक बँकेच्या आकडेवारीनुसार, इटलीमधील २३ टक्के लोकसंख्या ६५ वर्षांपेक्षा जास्त वयाची आहे.
२०१५ मध्ये, इटालियन सरकारने प्रजनन दर वाढवण्यासाठी एक योजना सुरू केली, ज्या अंतर्गत प्रत्येक विवाहित जोडप्याला मूल होण्यासाठी सरकारकडून ७२५ पौंड, म्हणजे सुमारे ६९,००० रुपये दिले जातात. चीनने आपली वाढती लोकसंख्या आणि त्याचा अर्थव्यवस्थेवर होणारा परिणाम लक्षात घेऊन १९७९ साली ‘वन चाइल्ड’ योजना सुरू केली. परंतु, अहवालानुसार, पुढील चार वर्षांत चीनची लोकसंख्या १ अब्ज ४० कोटी होईल, परंतु शतकाच्या अखेरीस चीनची लोकसंख्या सुमारे ७ कोटी ३० लाख होईल. इराणमध्ये १९७९ मध्ये झालेल्या इस्लामिक क्रांतीनंतर लोकसंख्येमध्ये वाढ झाली होती, परंतु लवकरच इराणने लोकसंख्या नियंत्रण धोरण अतिशय प्रभावीपणे लागू केले. अलीकडेच, इराणच्या आरोग्य मंत्रालयाने इराणमधील वार्षिक लोकसंख्या वाढीचा दर एक टक्क्यांहून कमी झाल्याचा इशारा दिला.
लोकसंख्याविषयक अभ्यासकांच्या म्हणण्यानुसार, यावर कोणतीही कारवाई न झाल्यास पुढील ३० वर्षांत इराण जगातील सर्वात जुन्या देशांपैकी एक होईल. ब्राझीलमधील प्रजनन दर गेल्या ४० वर्षांत लक्षणीयरीत्या कमी झाला आहे. ब्राझीलमध्ये प्रजनन दर १९६० मध्ये ६.३ टक्के होता जो अलीकडच्या काळात फक्त १.७ टक्क्यांवर आला आहे. एका प्रमाणित अहवालानुसार, २०१७ मध्ये ब्राझीलची लोकसंख्या २१ कोटी होती, जी २१०० मध्ये कमी होऊन १६ कोटी होईल. आणि आता भारताबद्दल. अहवालानुसार, २१०० सालापर्यंत भारत चीनला मागे टाकून जगातील सर्वाधिक लोकसंख्या असलेला देश बनणार आहे. तथापि, जर्नलच्या संशोधकांचे म्हणणे आहे की, भारताची लोकसंख्या कमी होईल आणि या शतकाच्या अखेरीस भारताची लोकसंख्या सुमारे एक अब्ज १० कोटी होईल. २०११ च्या जनगणनेनुसार भारताची लोकसंख्या सध्या एक अब्ज ४१ कोटी आहे.
१९६० मध्ये भारतात जन्मदर ५.९१ होता जो आता २.२४ वर आला आहे. इतर देश आपला प्रजनन दर वाढवण्याचा प्रयत्न करत असताना भारताचे पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी लोकांना येथे लहान कुटुंबे ठेवण्याचे आवाहन केले आहे. गेल्या वर्षी एका भाषणात मोदी म्हणाले होते, लोकसंख्येचा विस्फोट भविष्यात आपल्यासाठी अनेक समस्या निर्माण करेल. पण एक असाही वर्ग आहे जो मुलाला या जगात आणण्यापूर्वी विचार करत नाही की ते मुलाला न्याय देऊ शकतील की नाही. त्याला जे हवे आहे, तो त्याला सर्व काही देऊ शकतो का? अहवालानुसार जगात असे काही देश आहेत जिथे लोकसंख्येचा स्फोट होणार आहे. अहवालानुसार, २१०० सालापर्यंत सहारा वाळवंटाच्या दक्षिणेकडील आफ्रिकन देशांची लोकसंख्या तीन पटीने वाढून सुमारे तीन अब्ज होईल. या अहवालानुसार, या शतकाच्या अखेरीस, नायजेरियाची लोकसंख्या सुमारे ८० कोटी होईल आणि लोकसंख्येनुसार तो जगातील दुसरा सर्वात मोठा देश बनेल.
–रवींद्रकुमार जाधव,सामाजिक विश्लेषक
