–सुजाता बाबर
पृथ्वीचा अक्ष हा सुमारे साडेतेवीस अंशाने कललेला आहे हे आपण लहानपणापासून शिकत आलो आहोत. हा अक्ष झुकलेला आहे म्हणूनच पृथ्वीवर ऋतू आणि हंगामामधील प्रचंड विविधता आपल्याला अनुभवायला मिळते. हा अक्ष कायम स्थिर असतो का? तर नाही! याची एक भोवर्‍यासारखी फिरणारी गती आहे जिला परांचन गती म्हणतात आणि यामुळे आपला उत्तर अक्ष हा थोडा थोडा सरकत असतो. हे त्याचे सरकण्याचे चक्र पूर्ण व्हायला सुमारे २६००० वर्षे लागतात. ही अक्ष सरकण्याची प्रक्रिया नैसर्गिक आहे आणि अक्ष सरकण्याने पृथ्वीवर अनेक परिणाम होतात. सामान्य परिस्थितीत कोणत्याही मानवी हस्तक्षेपाशिवाय महासागर, वातावरण आणि भू-वस्तुमान यांना म्हणजेच पृथ्वीला तिची जलचक्रं नैसर्गिकरित्या कंप निर्माण करतात जे भोवर्‍याच्या गतीप्रमाणे असतात, परंतु काळाच्या तुलनेत हे बदल लक्षात येण्याजोगे नसतात.
सेऊल नॅशनल युनिव्हर्सिटीचे भूभौतिकशास्त्रज्ञ की-वेन सेओ यांनी केलेले संशोधन नुकतेच प्रसिद्ध झाले आहे. त्यानुसार पृथ्वीवर घडणार्‍या हवामान बदलासारख्या घटनांमुळेदेखील अक्ष झुकतो आणि यातील मुख्य घटना म्हणजे मानवाने केलेला जमिनीखालील पाण्याचा अतिउपसा.
पृथ्वीचा समतोल राखण्यासाठी भूगर्भातील जलाशय महत्त्वाचे आहेत. मानवाने जमिनीखालून इतके भूजल उपसले आहे की त्यामुळे पृथ्वीचा अक्ष अधिक झुकायला लागला आहे आणि हा बदल उत्तर ध्रुवाचे भौतिकरित्या स्थलांतर करण्यासाठी लक्षणीय आहे. ध्रुवीय बर्फ वर्षाला ४.३६ सेंटीमीटरने पुढे सरकत आहे. प्रोफेसर सेओ यांच्या गणनेनुसार १९९३ ते २०१० या कालावधीत दोन ट्रिलियन टनांहून अधिक भूजल उपसले गेले आहेत आणि समुद्राची पातळी ६.२४ मिलीमीटरने वाढली आहे. पृथ्वीचे प्रचंड वस्तुमान असूनही भूजल कमी केल्याने पृथ्वीचा अक्षीय झुकाव बदलत आहे. पृथ्वीच्या पृष्ठभागाखालील २.१५ ट्रिलियन टन भूजलाचे पुनर्वितरण प्रामुख्याने पश्चिम उत्तर अमेरिका आणि वायव्य भारतातून होते. आश्चर्य म्हणजे अवघ्या १७ वर्षांमध्ये अक्षाचा झुकाव ७८.५ सेंटीमीटर इतका झाला आहे.
भूजलाचा पृथ्वीच्या गुरुत्वाकर्षणावर परिणाम होत असतो. असा एक समज आहे की पाण्याने प्रेरित होणारे बदल हिमनद्या आणि बर्फ वितळल्यामुळे होतात, पण केवळ यामुळे अक्ष एवढा कसा झुकू शकतो? याचा शोध घेता लक्षात आले की यासाठी भूगर्भातील पाण्याचा र्‍हासदेखील एक कारण आहे. भूजलाचा बराचसा उपसा सिंचनामुळे होतो.
अक्षातील सर्वात मोठा बदल हा हंगामी असतो आणि हवामान आणि ऋतू बदलत असताना वातावरणीय वस्तुमानाच्या हालचालींमुळे हा बदल होण्यास सुरुवात होते. या परिणामामुळे पृथ्वीचे भौगोलिक ध्रुव दरवर्षी अनेक मीटर्सने सरकतात. पाण्याच्या वस्तुमानातील बदलांमुळे पृथ्वीच्या अक्षाच्या झुकावामध्ये लहान परंतु तरीही मोजता येण्याजोगे बदल होऊ शकतात. पृथ्वीच्या बाबतीत चंद्र व इतर ग्रह जसे मंगळ आणि पृथ्वीचे गुरुत्वाकर्षण बल यामुळे होणार्‍या प्रभावांमुळेदेखील अक्ष झुकत असतो. तो सामान्यतः २२ ते २५ अंशाच्या मध्ये असतो, परंतु हे बदल जाणवतही नाहीत.
पृथ्वीचे जलचक्र हे पृथ्वीच्या परिभ्रमण अक्षाच्या स्थलांतराचे सर्वात सामान्य कारण आहे. कारण आपण पृथ्वीवर पाण्याच्या रूपात जे वस्तुमान आहे ते खरोखर प्रचंड प्रमाण आहे आणि यात बदल झाला की याचा प्रभाव अक्षावर होतो. जलचक्रातील घटनांमधील मानवी हस्तक्षेप खूप वाढला आहे. हवामान बदलाचा सर्वात मोठा प्रभाव जलचक्रावर होताना दिसतो. पृथ्वीचे पाणी कसे फिरते याचा मागोवा घेणे आणि कालांतराने स्थानिक, प्रादेशिक आणि जागतिक स्तरावर कमी झालेले जलाशय किती समृद्ध आहेत हे समजून घेणे हा आपल्या पृथ्वीवरील महत्त्वाच्या परंतु मर्यादित नैसर्गिक संसाधनाचे व्यवस्थापन करण्यासाठी एक महत्त्वपूर्ण प्रयत्न आहे.
पूर्वीच्या अभ्यासातून हे समजले आहे की दक्षिण कॅलिफोर्नियाच्या बर्‍याच भागांसह जगातील बर्‍याच दुष्काळी-संवेदनशील प्रदेशांमध्ये पाण्याची पातळी प्रतिवर्षी काही सेंटीमीटरने झपाट्याने कमी होत होती. जागतिक स्तरावर भूजलाचा र्‍हास कसा होत आहे आणि परिणामी पृथ्वीच्या वस्तुमान वितरणाची पुनर्रचना कशी होत आहे हे समजण्यासाठी अवकाशातून पृथ्वीचे अचूक निरीक्षण करणे आवश्यक आहे. पृथ्वीवर भूजलाचे साठे, पृथ्वीच्या परिभ्रमण अक्षाची गती आणि/किंवा स्थलांतर आणि पृथ्वीच्या महासागरांमध्ये खंडांच्या खाली पूर्वी साठवलेल्या पाण्यामुळे समुद्राच्या पातळीत वाढ होणे यांसारख्या काही जटिल प्रक्रिया आहेत, ज्यामध्ये दरवर्षी फरक पडून सतत बदल होत असतात.
जर आपण भूजल कमी होण्याच्या परिणामांना मोजले नाही तर पृथ्वीचा अक्षीय झुकाव १९९३ ते २०१० कालावधीत इतका कसा झुकला याचे स्पष्टीकरण दिले जाऊ शकत नाही. त्याला केवळ हिमनदी किंवा हिमनदी वितळणे कारणीभूत असू शकत नाही. भूगर्भातील पाणी कमी होण्याचे प्रमाण धक्कादायक आहे. जवळपास २.१५ ट्रिलियन टन पाण्याच्या समान.
एकेकाळी भूजलाच्या रूपात असणार्‍या सिंचनामुळे कमी झालेले पाणी जाते तरी कोठे? अपेक्षेप्रमाणे हे पाणी पृथ्वीच्या सामान्य जलचक्रात जाते, पण किती? तर केवळ ५० टक्के. प्रश्न असा आहे की भूजलाचे हे प्रमाण महासागरात मिसळल्याने समुद्राची पातळी किती वाढेल? ही महत्त्वपूर्ण संख्या आहे. मोजलेल्या १७ वर्षांच्या कालावधीत ६.२४ मिलीमीटर किंवा दरवर्षी ०.३७ मिलीमीटर. हे एकूण वर्तमान वार्षिक समुद्र पातळीच्या वाढीच्या सुमारे १० टक्के आहे. उर्वरित वाढ बर्फाच्या ध्रुवीय टोप्या आणि हिमनद्या वितळण्यामुळे आणि पृथ्वीच्या उर्वरित भागाबरोबरच ते गरम होत असताना महासागरांच्या औष्णिक विस्तारामुळे होते.
तुलनेने कमी कालावधीत आपण पृथ्वीवर जे भौतिक बदल करीत आहोत ते इतके मोठे आहेत की त्यांचे निरीक्षण करता येण्याजोगे दीर्घकालीन परिणाम होत आहेत. सिंचनासारखी साधी आणि व्यापक प्रथा संपूर्ण पृथ्वीवर असमानपणे भूजल कमी करते. यामुळे पृथ्वीच्या अक्षीय झुकाव आणि आपल्या समुद्राची पातळीवाढीच्या गतीवर परिणाम होत आहे. गेल्या काही दशकांमध्ये आपण ज्या पद्धती सिंचनासाठी वापरत आलो आहोत त्याच जरी आपण चालू ठेवल्या तर हे परिणाम चालूच राहतील, ते अधिक वाईट होतील आणि कालांतराने एकत्रीतपणे वाढतील.
या बदलांचे निरीक्षण सुरू ठेवणे किती महत्त्वाचे आहे हे या नवीन अभ्यासाने समोर आणले आहे. पृथ्वी कशी बदलत आहे आणि मानवी हस्तक्षेप या बदलाला कसे चालना देत आहेत हे जाणून घेणे महत्त्वाचे आहे आणि नवीन जलसुरक्षेचे प्रश्न उदयास येत असताना ते अधिक महत्त्वाचे होतील. पृथ्वीचा अक्ष ज्या वेगाने झुकत चालला आहे त्या वेगाने समुद्र पातळी वाढण्याचा दर बदलू शकतो. पृथ्वीवर एकाच ठिकाणी केलेले स्थानिक बदल खरोखरच संपूर्ण जगावर परिणाम करतात हे लक्षात घेण्यात शहाणपणा आहे.
