अरे वा! नाटकात काम करतेस. पण income साठी काय करतेस? नाटकाने पोट नाही ना भरत. नाटक ठीक आहे, पण अजून काय करतेस? असे असंख्य प्रश्न मला एक रंगकर्मी म्हणून अनेकदा विचारले जातात. सुरवातीला या प्रश्नांनी रंगभूमीविषयी शंका उपस्थित होत होती. पण हळूहळू कळायला लागले की हे केवळ प्रश्न नाहीत तर समाजाच्या मानसिकतेचे प्रतिबिंब आहे. अशी मानसिकता जी नाटकाला उत्प्रेरित करत नाही तर नाटकाची अधोगती करते. ही मानसिकता माझ्यातही होती. नाटकात अभिनय करणे हे सिरीयल किंवा सिनेमा याचे प्रवेशद्वार आहे अशी सर्वसामान्य समजूत प्रचलित असते.
अभिनय हे मुलींसाठी योग्य माध्यम नाही. किंवा नाटक एक छंद किंवा हौशीसाठी ठीक आहे. पण व्यावहारिक आयुष्यात नाटक काही बसत नाही. अशा अनेक वाक्यांमध्ये नाटकाचे क्षेत्र अडकलेले दिसते. जगातील रंगकर्मी सामाजिक जाणिवेने विविध विषय घेऊन रंगमंचावर येतात. पण समाजात असलेल्या या मानसिकतेवर प्रहार करून रंगभूमीला घडवतात का? समाजात चांगली नोकरी, लग्न, भरभक्कम पॅकेज, मोठे घर, आलिशान गाडी हे सुखी होण्याचे मापदंड मानले जातात, पण माणूस म्हणून जगण्यासाठी, चेतना संपन्न होण्यासाठी काय करतात? केवळ पोट भरणे, संसाराचे संसाधन भोगणे एवढेच जीवन नाही. असा विचार कलाकार म्हणून माझ्या मनात येतो.
नाटक म्हणजे मानवीय भावनांना, विचारांना आणि त्यांच्या उद्देशाला अभिव्यक्त करणे. नाटक म्हणजे केवळ रंगमंचावर प्रस्तुत होते तेवढेच नसते. नाटक हे कलाकाराच्या आणि प्रेक्षकांच्या मनात प्रस्तुत होणारे आयुष्य असते. नाटक हे अभिव्यक्तीचे सर्वात जुने आणि प्रभावी माध्यम आहे. नाटक हे केवळ मनोरंजनापुरते सीमित नसून समाज परिवर्तनाचे ताकदीचे साधन आहे. नाटकाने मला माझ्या आयुष्यात सकारात्मक परिवर्तनाची ठोस दिशा दिली.
मी एक कलाकार म्हणून स्वतःला पाहायला लागले त्यावेळी नाटकापासूनच सुरवात केली. रंगमंचावर पडणारे पहिले पाऊल, होणारी धडधड, प्रेक्षकांसमोर प्रत्यक्ष अभिनय असा रोमांचक अनुभव माझ्या आयुष्यात नाटकाला एका अद्भुत पातळीवर घेऊन जातो. आपल्याला या ‘स्व’ची जाणीव होते त्यावेळी व्यक्ती एका वेगळ्या विश्वात तरंगीत होत असते, स्पंदित होत असतो. एक कलाकार आपल्या कलेतून या ‘स्व’च्या अधिक जवळ जातो. तो आपल्या कलेने या विश्वाला उर्जित आणि स्पंदित करत असतो. पण हे ऊर्जा तरंग व्यावहारिक जगात टिकतात का? कलाकार म्हणजे उन्मुक्तता. कोणत्याही साच्यात, कोणत्याही चौकटीत किंवा कोणत्याही सीमेत न अडकणारा म्हणजे कलाकार. असाच कलाकार समाजाला, देशाला आणि या विश्वाला नवं जीवन देऊ शकतो.
नवा मार्ग आणि माणुसकीची जाणीव करून देऊ शकतो. पण ही उन्मुक्तता साधण्यासाठी प्रत्येक कलाकाराला स्वतःचे एक तंत्र उभे करणे अत्यंत आवश्यक असते. मुळात असे स्वतःचे तंत्र उभे करण्याची जाणीवच कलाकाराला नसते. चार दिवसांची प्रसिद्धी आणि पोट भरण्यासाठी पैसे कमावण्याच्या नादात त्या ‘स्व’ला इतके आकसून घेतलेलं असते की स्वतःवर होणारा अन्याय, शोषण नजरेतही येत नाही आणि स्वतःच्या तत्वांना नजरेआड करतो. काम मिळवण्यासाठी सगळे सहन करावेच लागणार असे अघोषित अन्यायकारक विधान नव्या पिढीत पसरवले जाते. अन्याय सहन करण्याची मानसिक तयारी केली जाते आणि त्यामुळे कलाकार कलेच्या चेतनेपेक्षा स्वतःच्या न्यूनगंडाने ग्रस्त होतो. वैचारिक पृष्ठभूमी, देश, राज्य, राजनीती, समाज या सगळ्यांची जबाबदारी आणि जाणिवेपासून कलाकार पळू शकत नाही.
एक कलाकार म्हणून माझे ध्येय, माझं अस्तित्व हे माझ्या विचारांवर अवलंबून असते. माझे विचार आणि तत्व यांची अभिव्यक्ती मी कलेच्या माध्यमातून करते. ही वैचारिकता किंवा तात्विकता निसर्गनितीनुसार आहे का? हे पाहणे, समजणे इथून कलाकाराच्या तंत्राची सुरूवात होते. निसर्ग जसा सर्वसमावेशक आहे तसे कलाकार आणि त्याची कला असते. प्रेक्षक हे त्याच्या तंत्राचा महत्वाचा भाग आहेत. कलाकाराला आपल्या तत्वांवर जगण्यासाठी प्रेक्षकांच्या तत्वांना जागवून एक कलातंत्र उभे करावे लागते. कलाकार एक व्यक्ती म्हणून केवळ प्रेक्षकांमध्येच नाही तर त्याच्या आजूबाजूला वावरणार्‍या व्यक्तींमध्येही जगण्याची मूल्यं जागवतो त्यावेळी खर्‍या अर्थाने स्व-तंत्र या शब्दाच्या जाणिवेला जागतो.
इंप्रेस करणे किंवा प्रभाव पाडणे हा गुण कोणाकडेही असू शकतो. प्रभावित करणे इतपर्यंतच कलाकार मर्यादित नसतो. प्रभावित करणार्‍या पण विध्वंसक व्यक्तींची उदाहरणे विश्वात आहेतच. मात्र विध्वंसाच्या काळात, या महामारीच्या संकटात समाजाला आशेचा किरण दाखवणारा हा कलाकार असतो. कलाकार म्हणून घट्ट उभं राहताना मला एक जमीन लागते. उंच भरारीसाठी आकाश लागते. माणुसकीचे सृजन होण्यासाठी माणसाचा स्पर्श लागतो. ही जमीन, हे आकाश आणि या माणुसकीचे तंत्र कलाकाराला निर्माण करावे लागते. यावरच त्याचे अस्तित्व बहरत जाते.
आज समाजापुढे अनेक प्रश्न उभे आहेत. निर्बंधांच्या जाळ्यात अडकलेला प्रत्येकाचा प्राण कधी मोकळा श्वास घेणार? सत्ता नेमके काय करते? एक कलाकार म्हणून असे प्रश्न आपल्या कलेतून मांडणार की केवळ रसिकांचे मनोरंजन करत राहणार? कारण स्वतंत्रता ही जबाबदारी आणि कर्तव्यासोबत येते. कोणतेही तंत्र हे स्थायी नसते. ते तसे नसावेच. कोणतेही तंत्र किंवा व्यवस्था कालांतराने जड होत जाते, रटाळ होते. तंत्र सतत evolve होत राहणे आवश्यक आहे.
कलेची एक स्वतंत्र सत्ता असते. सत्तेची विविध स्वरूपे आपल्यासमोर असतात. जसे की राजसत्ता, सामाजिक सत्ता, आर्थिक सत्ता, सांस्कृतिक सत्ता, धार्मिक सत्ता. या प्रत्येक सत्तेत जनतेला वेठीस धरले जाते. या पाच सत्तेपासून मुक्त असलेला कलाकार उन्मुक्त असतो. कलाकार या प्रत्येक सत्तेला आरसा दाखवणारा असतो. समाजातील कुरीतीच्या विरोधात उभा राहणार असतो. कलेची या सगळ्यांपासून वेगळी स्वायत्त सत्ता असते. ज्यात प्रेक्षकाला विचारांनी पेटवून उन्मुक्तता प्रदान केली जाते. नाटक म्हणजे उन्मुक्त मानवदर्शन. कलाकारांमध्ये जग निर्माण करण्याची ताकद असते. दुसर्‍या कोणत्याही सत्तेखाली कलाकार मिंध्ये होऊन जातात. प्रत्येक कलाकाराने स्व-निर्मित सत्तेची सूत्र हातात घेऊन स्वतःची, रंगभूमीची आणि विश्वाची चेतना जागृत करणे अत्यंत आवश्यक आहे. या चेतनेमध्ये सातत्य ठेवणे गरजेचे आहे.
रंगभूमी म्हणजे केवळ 10 ते 5 नोकरी करणे नव्हे. तर 24 x 7 कलाकार म्हणून जगणे महत्वाचे आहे. माझे घर, समाज, देश, विश्वामध्ये घडणार्‍या घटनांनी माझ्यावर होणारा प्रभाव याची जाणीव ठेवणे आणि त्यावर मंथन करणे कलाकाराला घडवतात. नाट्य अभ्यास समग्र आयमांनी असावा. मग तो शारीरिक असो, मानसिक असो, भावनिक असो किंवा आध्यात्मिक. इथे आध्यात्मिक म्हणजे स्व-अध्ययन हा अर्थ आहे. रंगभूमी करियरच्या पलीकडे असलेले आयुष्य उलगडण्याचे माध्यम आहे. नाटक, रंगभूमी म्हणजे प्रचंड ऊर्जा, विचारांची ताकद जी तरुणवर्गाला आकर्षित करते पण त्याला सातत्याने दिशा देण्याची गरज असते.
संपूर्ण एक दशक मी थिएटर ऑफ रेलेवन्स या सिद्धांतांतर्गत या तंत्राला निर्माण करण्याच्या प्रक्रियेला अनुभवत आहे. सर्वात पहिले कलाकार म्हणून एक वैचारिक प्रगल्भता निर्माण करणे, तत्वांवर आधारित नाटक आणि नाटकाला अनुभवणारे सुजाण प्रेक्षक निर्माण करणे. आम्ही कोणत्याही सत्तेच्या तंत्राला, दबावाला न जुमानता प्रेक्षकांचा आवाज बनून गुंजायमान होणारी रंगभूमी सृजित करत आहोत. समाजात नाटकाची नव्याने दृष्टी रोपित करणे अत्यंत आवश्यक आहे. थिएटर ऑफ रेलेवन्स हा सिद्धांत 29 वर्षं नाटकातील विविध आयाम उलगडून प्रेक्षकांसमोर मांडत आहे. स्वतः घडत असताना या रंगभूमीला घडवणे हे विश्वातील प्रत्येक कलाकाराचे कर्तव्य आहे.
