–सुनील शिरवाडकर
लहानपणीची गोष्ट. घरच्यांसोबत दर गुरुवारी दत्ताच्या देवळात जाणं व्हायचं. मंदिराच्या बाहेर प्रशस्त फुटपाथ होता. त्या फुटपाथवर एक दत्ताचं चित्र काढलेलं असायचं. रंगीत खडूंनी रंगवलेल्या त्या चित्रावर असंख्य नोटा, नाणी असायचे आणि त्यांची राखण करीत एक काळासावळा मुलगा बसलेला असायचा. प्रत्येक गुरुवारी चित्र असायचं दत्ताचंच, पण त्यातील रंगसंगती बदललेली असायची. त्यामुळे नेहमी ते नवीनच वाटायचं.
मला एक खूप उत्सुकता होती. ते चित्र काढताना बघायची. मग एकदा मी सकाळी लवकरच त्या मंदिरात गेलो. बाहेर फुटपाथवर तोच तो काळासावळा मुलगा उभा होता. शर्टची बटणं काढत होता. त्याने शर्ट काढला. तो हातात धरला आणि फुटपाथ झटकायला सुरुवात केली. त्याच्या दृष्टीने फुटपाथ एकदम क्लीन झाला. मग जवळच्या पिशवीतून त्यानं कोळसा काढला.
त्या कोळशानं त्यानं एक चौकोनी आऊटलाईन काढली, चित्राच्या आकाराची. मग निरनिराळ्या रंगांचे खडू घेऊन त्याचं चित्र काढणं सुरू झालं. कधी कुठं चुकलं की सरळ त्या भागावर थुंकायचा आणि तो भाग दुरुस्त करायचा. त्याबद्दल त्याला काहीच वाटायचं नाही. चित्र काढून झाल्यावर त्यानं खिशातून काही नोटा काढल्या. त्या दत्ताच्या चित्रावर ठेवल्या. काही नाणी विखरून ठेवली. त्याच्या दृष्टीने सगळं चित्र पूर्ण झालं होतं. आता तो दिवसभर त्या चित्राशेजारी बसून लोकांची वाट पाहणार होता.
नंतर मला त्या चित्रकार मुलाबद्दल बरीच माहिती मिळाली. दत्तू त्याचं नाव. तो जसा गुरुवारी दत्ताचं चित्र काढतो तसाच शुक्रवारी देवीच्या मंदिरासमोर देवीचं चित्र काढतो. सोमवारी शंकराच्या मंदिराबाहेर शंकराचं चित्र काढतो. त्याचा बापही पूर्वी मंदिराबाहेर बसायचा. देवादिकांची चित्रे, पुस्तके विकायचा. लहानगा दत्तू बापाजवळ बसलेला असायचा, मग बाप त्याला वेगवेगळ्या गोष्टी सांगे. एकदा कधीतरी पुस्तकात बघून दत्तूने चित्र काढलं, तिथेच रस्त्यावर. एवढ्याशा मुलानं काढलेलं ते चित्र बघून चार लोकांनी त्यावर पैसे टाकले आणि मग त्याला तो नादच लागला. कुठलंही कलेचं शिक्षण न घेतलेले हे कलाकार. त्यांच्यात उपजतच हा एक सुप्त गुण असतो. कितीतरी कलाकार असतात असे. अगदी डोंबार्‍याचे खेळ करणारे पाहा. उंचावर दोरी बांधलेली असते. त्यावरून तोल सावरत जाणं सोपं तर नक्कीच नसतं. हातात आडव्या धरलेल्या काठीने ते शरीराचा तोल सावरत जीवघेणा खेळ करीत असतात.
काही जणांकडे एक अगदी छोटी लोखंडी रिंग असते. एका बाजूने त्यात घुसायचे आणि दुसर्‍या बाजूने बाहेर यायचं. शरीराचं अगदी छोटं मुटकुळं करून हा खेळ करताना किती कसरत करावी लागत असेल.
रस्त्यावर गाणी म्हणत फिरणारा वासुदेव हाही खरंतर कलावंतच. मी एकदा अशाच एका वासुदेवाला तयार होताना पाहिलंय. पहाटे साडेचार वाजताच तो उठला होता. स्नान करून शुचिर्भूत झाला. अगदी छोटंसं घर होतं त्याचं. लाकडी फडताळातून त्यानं अंगरखा काढला. हा अंगरखा म्हणजे एक बाराबंदीच होती. धोतर नेसलेलं होतंच. त्यावर तो बाराबंदीसारखा अंगरखा चढवला. एका बाजूला असलेल्या नाड्या खेचून तो घट्ट बांधला.
एका पिशवीतून काही माळा काढल्या. त्यात कवड्यांची माळ होती. एक मोठ्या टपोर्‍या मोत्यांची माळ होती. पिवळ्या मण्यांचे सर होते. ते परिधान केले. मग मेकअप. कपाटातून काढलेल्या झोळीत एक छोटा आरसा होता. त्यात बघून वासुदेवानं कपाळावर सुरेख गंध रेखलं. त्या उभ्या गंधाच्या मधोमध बुक्क्याचा टिळा काढला. हातात चिपळ्या घेतल्या आणि दान पावलं…दान पावलं…म्हणत पहाटेच्या सुमारास बाहेर पडला.
बहुरूपी हाही कलावंतच. पूर्णपणे पोलिसाच्या गणवेशात तो दुकानात येऊन उभा राहायचा. दारात पोलीस आल्यावर जरा दचकायला व्हायचे. त्याच्या हातात वही पेन. चला निघा दुकानातून, तुमच्या नावाचं वॉरंट आणलंय, असं एकदम दरडावून बोलायचा. सुरुवातीला खरंच घाबरून जायचो. हे काय आपल्यामागे लागलंय म्हणून भीती वाटायची, पण मग लक्षात यायचं अरे हा तर बहुरूपी. जराशी हुज्जत घालून दहा-वीस रुपये मग त्याला द्यायचो आणि तो त्याचा अधिकार असायचा असं आता वाटतं. हातावर पोट असणारी ही माणसं. वर्षातले आठ महिने शेती करणं, ती नसेल तर कोणाच्या तरी शेतावर राबणं, अगदी काहीच नाही तर बिगारी काम करणं आणि हे करीत आपली कला दाखवत चार पैसे मागणं हेच यांचं आयुष्य.
याचना करणे म्हणजे भीक मागणे. देवळाबाहेर बसून हात पसरून जे मिळेल त्यात भागवणारे वेगळे. त्यांना भिकारी म्हणणं एकवेळ ठीक, पण हे भिकारी नसतात. ते लोकांपुढे हात पसरतात, पण त्याआधी ते आपली कोणती तरी कला सादर करतात. म्हणूनच ते असतात कलाकार.
